Токсичната вистина наместо „странски центри на моќ”: Како Македонија се претвора во депонија за отровен отпад

Додека службите му „шепотат” на премиерот Мицкоски за завери од странски сили на моќ во содејство со домашни „герилци”, состојбата во Северна Македонија е поразителна.

Што е електронски отпад?

Електронски отпад (Е-отпад) е општ термин кој ги опишува сите видови стари, дотраени или отфрлени уреди кои се поврзани на електрична мрежа и/или содржат електронски делови. Ова вклучува компјутери, мобилни телефони, телевизори, перални , фрижидери, клима-уреди, батерии и сите други електрични и електронски уреди кои завршиле со својот животен циклус.

Зошто е проблематичен: Иако електронскиот отпад изгледа нетоксично, тој содржи екстремно токсични, канцерогени супстанци кои сериозно влијаат на здравјето на луѓето и квалитетот на животната средина. Речиси 70% од тешките метали на депониите потекнуваат од електронската опрема.

Опасни супстанци во Е-отпадот:

• Олово – во катодните цевки и спојките
• Жива – во прекинувачите и светилките
• Кадмиум – во батериите и полупроводниците
• Хром, кобалт, селен – во различни компоненти
• Полибромирани забавувачи на горење – матични плочи

Како се управува со електронскиот отпад во современите земји?

Европски стандарди

Хиерархија на управување:

1. Превенција – продолжување на животниот циклус на производите
2. Повторна употреба – реновирање и препродажба
3. Рециклирање – извлекување на материјали
4. Енергетско искористување – употреба како гориво
5. Депонирање – како последна опција

Проширена одговорност на производителите: Во ЕУ, производителите се одговорни за целиот животен циклус на своите производи, вклучувајќи го собирањето, транспортот и рециклирањето на отпадот.

Стандарди за рециклирање:

• Минимум 65% рециклирање на масата на големата домашна техника
• Минимум 70% рециклирање на ИТ и телекомуникациската опрема
• Минимум 80% рециклирање на светилките

Технологии за рециклирање

Механичка обработка:

• Разглобување на уредите на основни компоненти
• Сортирање по видови материјали
• Дробење и сепарација

Металуршка обработка:

• Пирометалургија – топење во високотемпературни печки
• Хидрометалургија – хемиски процеси за извлекување метали
• Биометалургија – користење микроорганизми

Извлекување на благородни метали

Содржина на скапоцени материјали

Електронскиот отпад е “урбана руда” која содржи:

• Злато – во контактите и микропроцесорите (30-40 г/тон)
• Сребро – во матични плочи и батериите (300-400 г/тон)
• Платина и паладиум – во катализаторите
• Ретки земјени метали – неодим, европиум, диспрозиум

Процеси на извлекување

Флотација: Физички процес на одвојување материјали според површинските својства. Честичките се мешаат со вода и хемикалии, а воздушните меурчиња ги носат одредени метали на површината.

Топење: Високотемпературни процеси (над 1000°C) за раздвојување метали според точките на топење.

Хемиска екстракција: Користење киселини и други растворувачи за селективно растворање на метали.

Состојбата во Северна Македонија

Правна рамка

Македонија има развиено законска регулатива која е усогласена со ЕУ стандардите:

• Закон за управување со електрична и електронска опрема и отпадна електрична и електронска опрема
• Закон за проширена одговорност на производителите
• Правилници за постапување со посебни текови на отпад

Министерството за животна средина и просторно планирање е надлежно за:

• Издавање дозволи за управување со отпад
• Управен надзор над правните лица
• Водење евиденција на управувачите со отпад
• Регистрација на производителите

Колективни постапувачи

“Елколект” – главниот колективен постапувач со Е-отпад во Македонија кој:

• Презема обврски на производителите
• Организира бесплатно собирање
• Воспоставува мрежа од собирни места
• Обезбедува информации за граѓаните

Проблеми во практиката

Нерегулирано работење:

• Складирање во неадекватни услови (како во Трубарево)
• Недоволен инспекциски надзор
• Мешање различни видови отпад

Неформален сектор:

• Неконтролирано собирање од депонии
• Неправилно разглобување без заштитна опрема
• Несоодветно депонирање на остатоците

Случајот “Ф-Групација” – што треба да знаеме

Основни факти за компанијата

“Ф-Групација” ДООЕЛ Скопје е друштво за услуги и трговија кое работи во категоријата “Обновување на  енергија од отпадот”. Компанијата постои од 1998 година и имала важечка 10-годишна дозвола за управување со отпад издадена од Министерството за животна средина во 2021 година.

Клучни прашања што бараат одговори

1. Видови активности

Дали фирмата вршела само складирање или и преработка?

• Складирање е релативно едноставна активност
• Флотација и топење се комплексни индустриски процеси
• За секоја активност се потребни различни дозволи и безбедносни мерки

2. Дозволи и лиценци

За што точно имала дозвола фирмата?

• Само за собирање и складирање
• За механичка обработка (разглобување)
• За хемиска обработка (флотација)
• За металуршка обработка (топење)

Секоја од овие активности бара различни:

• Технички услови за објектите
• Заштитна опрема
• Системи за контрола на емисии
• Планови за итни ситуации

3. Инспекциски надзор

Кога последен пат била контролирана фирмата?

• Редовни годишни инспекции
• Вонредни контроли врз основа на пријави
• Контрола на условите за складирање
• Проверка на документацијата

4. Извоз и продажба

Каде се извезувал отпадот?

• Во кои земји се испорачувал обработениот материјал
• Дали се следеле процедурите за прекугранично движење
• Дали се платени соодветните такси

5. Безбедносни мерки

Дали биле исполнети условите за:

• Противпожарна заштита
• Складирање на опасни материјали
• Заштита на работниците
• Заштита на околината

Одговорности на институциите

Министерство за животна средина

• Издавање на дозволи според стандардите
• Редовен инспекциски надзор
• Контрола на извештаите од управувачите
• Следење на националните цели за рециклирање

Државен инспекторат за животна средина

• Проверка на условите на работење
• Контрола на емисиите
• Санкционирање на прекршоците
• Наредување корективни мерки

Локална самоуправа

• Урбанистичко планирање
• Градежни дозволи
• Комунални инспекции
• Заштита на граѓаните

Заклучоци и препораки

Што покажа случајот во Трубарево

1. Системски недостатоци во надзорот над индустријата за отпад
2. Неадекватно планирање – индустриски објекти во близина на населени места
3. Недоволна транспарентност во работењето на институциите
4. Потреба од подобри итни планови за вакви инциденти

Што треба да се направи

Краткорочно:

• Целосна истрага за причините за пожарот
• Ревизија на сите дозволи за слични активности
• Мерења на загадувањето на воздух, вода и почва
• Задолжитени медицински прегледи на засегнатото население

Среднорочно:

• Зајакнување на инспекциските служби
• Дигитализација на системот за следење на отпадот
• Зонирање на индустриските активности
• Подобрување на итните планови

Долгорочно:

• Развој на модерни центри за рециклирање
• Инвестиции во чисти технологии
• Јакнење на свеста на граѓаните
• Интеграција во европските системи

———————————————————————————————————————————————————————-

Електронскиот отпад е едновремено еколошки проблем и економска можност. Правилното управување може да донесе значителни придобивки – заштита на околината, креирање работни места и извлекување вредни материјали.

Клучот е во транспарентноста, стриктниот надзор и одговорноста на сите актери – од владата до приватниот сектор.

Граѓаните заслужуваат да знаат дека индустриите во нивната близина работат безбедно и законски. Случајот во Трубарево мора да биде последниот таков инцидент во нашата земја.

Сашо ДЕНЕСОВСКИ