Културата „Фала, пријатно” што доминира во односите меѓу инспекторите и бизнисите во Македонија е всушност темел на институционалната корупција што ја гледаме денес. Овој неформален општествен договор – каде инспекторите се третираат како „богови” кои треба да се умилостиват, а бизнисмените прифаќаат дека е „поевтино да платиш настрана отколку да го имаш на врат” – создаде еден паралелен систем на вредности кој ги еродира самите темели на правната држава.
Парадоксот е очигледен во селективната ефикасност на државниот апарат. УЈП и пазарниот инспекторат се експедитивни кога станува збор за казни што носат директен финансиски прилив. Но каде се инспекторите за противпожарна заштита? Каде се инспекторите за труд? Каде се сите оние чија примарна функција е заштита на животите и безбедноста на граѓаните, а не полнење на буџетот?
Кога последен пат некој инспектор проверил дали деловните објекти ги имаат задолжителните ПП апарати? Дали тие апарати имаат валидна сервисна маркица или се само декорација на ѕидот? Дали бројот на апарати одговара на големината на просторот, како што налага законот? Овие прашања остануваат неодговорени бидејќи не постои реален систем на контроли – постои само неформална мрежа на „услуги” и „разбирања”.
Статистиката за изречени казни би била откровение. Споредбата меѓу казните од инспекторати што се директно поврзани со наплата на давачки и оние задолжени за безбедност би открила системска дисфункција што е повеќе од случајна. Таа е намерно создадена и одржувана.
Инспекторите не се богови – тие се јавни службеници со конкретни овластувања и одговорности. Нивната задача не е да бидат застрашувачки тотеми пред кои бизнисмените треба да се поклонуваат со „дарови”, туку да обезбедат доследно спроведување на законите што ги заштитуваат потрошувачите, работниците и граѓаните.
Културата „Фала, пријатно” е одраз на пошироката општествена патологија каде правилата се доживуваат како необврзувачки насоки, а не како задолжителни норми. Во таков систем, трагедии како онаа во дискотеката „Пулс” не се изненадување – тие се неизбежност.
Вистинската реформа мора да започне со менување на оваа култура. Инспекторите мора да станат непоткупливи чувари на законот, а не негови селективни толкувачи. Бизнисите мора да разберат дека почитувањето на стандардите за безбедност не е финансиски товар туку морална и законска обврска. А државата мора да воспостави систем каде инспекциите се редовни, предвидливи и транспарентни, а не спорадични и произволни.
Ако денес сите инспектори решат да излезат на терен и да проверат дали основните безбедносни мерки се запазени во деловните објекти, резултатите би биле поразителни. Но токму затоа е потребна таква акција – не како еднократен спектакл по трагичен настан, туку како почеток на нова пракса на систематска и одговорна контрола.
Патот од „Фала, пријатно” до функционална правна држава е долг, но мора да се изоди ако сакаме да избегнеме идни трагедии кои се директен производ на институционалната негрижа и корупција што веќе премногу долго ја толерираме.
Сашо Денесовски-Главен и одговорен уредник
