Корените на незадоволството.Студентските протести кои ја потресоа Србија во декември 2024 и јануари 2025 не се изолирани настани, туку кулминација на долгогодишни тензии. Трагедијата во Нови Сад (колапсот на железничката станица) стана симбол на системската корупција, лошото управување и нетранспарентноста на власта.
Клучните барања на студентите:
- Целосно објавување на документацијата за реконструкцијата во Нови Саду
- Одговорност за одговорните за трагедијата
- Демократски реформи и транспарентност
- Престанок на притисоците врз медиумите и граѓанското општество
Динамиката на протестите
За разлика од претходните протести, оваа студентска мобилизација покажува поголема упорност и организираност. Движењето се прошири од Белград на повеќе универзитетски центри, создавајќи мрежа на отпор што е потешко да се контролира централизирано.
Вучиќевата позиција: Помеѓу силата и ранливоста
Инструментите на власта
Александар Вучиќ сè уште располага со значителни ресурси за одржување на власта:
Институционални предности:
- Контрола над клучните институции (полиција, судство, медиуми)
- Доминација во парламентот преку СНС
- Лојални структури во локалната самоуправа
- Ефикасен пропаганден апарат
Електорална база:
- Сè уште има солидна поддршка во руралните подрачја
- Економски популизам (пензии, социјална помош)
- Патриотска реторика која резонира со дел од јавноста
Знаци на ерозија
Сепак, постојат јасни знаци дека монолитната власт почнува да пука:
- Младата генерација се покажува отпорна на традиционалната пропаганда
- Урбаните средини се сè поскептични кон режимот
- Медиумската контрола се покажува помалку ефикасна во дигиталната ера
- Меѓународната изолација се зголемува
Споредба со падот на Милошевиќ: Сличности и разлики
Сличности
Структурални паралели:
- Авторитарна концентрација на власт
- Контрола над медиумите и институциите
- Користење на националистичка реторика
- Корупција и злоупотреба на јавните ресурси
Протестни динамики:
- Студентите како авангарда на промените
- Постепено проширување на незадоволството
- Симболични настани што мобилизираат јавноста
- Меѓународен притисок
Клучни разлики
Геополитички контекст:
- 2000 година: Западот единствено против Милошевиќ
- 2025 година: Мултиполарен свет со конфликтни интереси
Технолошки фактор:
- Денешните протести се организираат преку социјални мрежи
- Потешко е да се контролираат информациите
- Поголема меѓународна видливост
Економска ситуација:
- За време на Милошевиќ: сложена економска криза
- Денес: релативна економска стабилност (благодарение на кинеските инвестиции)
Меѓународните актери: Геополитичка битка за Србија
Кина: Стратешкиот сојузник
Кинеското влијание се покажува клучно за стабилноста на Вучиќовиот режим:
Економска поддршка:
- Масивни инвестиции во инфраструктура (автопатишта, железници)
- Заеми без строги политички услови
- Индустриски проекти што создаваат работни места
Политичка заштита:
- Дипломатска поддршка во меѓународните форуми
- Алтернатива на западните притисоци
- Модел на “економски развој без демократизација”
Русија: Традиционалниот партнер
Руското влијание останува значајно иако е ослабено поради војната во Украина:
- Енергетска зависност (гас, нафта)
- Културно-историски врски
- Поддршка во прашањето на Косово
- Ограничени ресурси поради санкциите
Западот: Промена на стратегијата?
ЕУ и САД се појавуваат поделби во пристапот кон Србија:
Дилемата на Западот:
- Потреба од стабилност на Балканот
- Желба за демократски реформи
- Конкуренција со Кина и Русија
- Искуство од “арапската пролет”
Економскиот фактор: Стабилност наспроти реформи
Кинескиот економски модел
Вучиќ ја применува “кинеската формула”:
- Економски раст без политички либерализам
- Инфраструктурни проекти како извор на легитимитет
- Контрола на политичкиот простор
Ранливости
Економските предизвици се реални:
- Висок јавен долг
- Зависност од странски инвестиции
- Ограничена конкурентност
- Демографска криза
Можни сценарија: Патишта кон иднината
Сценарио 1: Вучиќ опстанува (вероватност: 60%)
Како може да се случи:
- Постепено стишување на протестите
- Козметички реформи и смена на неколку функционери
- Продолжена кинеска поддршка
- Фрагментираност на опозицијата
Клучни фактори:
- Економската стабилност се одржува
- Меѓународната поддршка (Кина/Русија) продолжува
- Протестите не успеваат да се прошират на целото општество
Сценарио 2: Контролирана транзиција (вероватност: 25%)
Карактеристики:
- Вучиќ прави значителни отстапки
- Двијни избори со поголема конкуренција
- Постепена демократизација под меѓународен притисок
Услови:
- Западниот притисок се зголемува
- Кинеската поддршка станува условна
- Протестите се одржуваат но не ескалираат
Сценарио 3: Брза промена на власта (вероватност: 15%)
Механизам:
- Масовни протести како во 2000 година
- Пукање во владејачките структури
- Меѓународна подршка за промена
Предуслови:
- Протестите се прошируваат на целото општество
- Појавување на харизматично опозициско лидерство
- Значајни дефекции од режимот
Клучните фактори што ќе ја определат иднината
1. Издржливоста на студентите
Дали младите ќе можат да ја одржат мобилизацијата низ зимските месеци и потенцијалните репресии?
2. Економската состојба
Ќе успее ли Вучиќ да ја одржи економската стабилност која е основа на неговиот легитимитет?
3. Меѓународните односи
Ќе продолжи ли Кина да го поддржува Вучиќ без оглед на внатрешните предизвици?
4. Единството на опозицијата
Ќе успее ли опозицијата да се обедини околу заедничка платформа и лидерство?
5. Лојалноста на безбедносните сили
Ќе останат ли полицијата и армијата лојални во случај на масовни протести?
Импакт врз Северна Македонија: Региональната димензија
Директни последици за РСМ
Политичко-дипломатската сфера:
- Промена во регионалната моќ – Ослабувањето на Вучиќ може да го намали српското влијание на Балканот
- Прашањето на Косово – Нова власт во Србија може да има поинаков пристап кон признавањето
- ЕУ интеграции – Промена во Србија може да го забрза или успори евроинтеграцискиот процес во регионот
Економски влијанија
Трговски односи:
- Србија е втор најголем трговски партнер на Северна Македонија
- Политичка нестабилност во Србија може да влијае на билатералната трговија
- Енергетската безбедност – Србија е транзитна земја за дел од енергентските потреби
Инвестиции и проекти:
- Заеднички инфраструктурни проекти (автопатишта, железници)
- Српски инвестиции во Македонија можат да бидат засегнати
- Корридор 10 и другите транспортни врски
Безбедносни импликации
Регионална стабилност:
- Нестабилност во Србија може да се прошири во регионот
- Босна и Херцеговина како потенцијална точка на тензии
- Влијание врз стабилноста на Република Српска
Миграциски текови:
- Можни зголемени мигрантски движења
- Притисок врз македонските граници
- Хуманитарни предизвици
Етничката димензија
Српската заедница во РСМ:
- Промените во Србија може да влијаат на расположението на српската заедница
- Политичка мобилизација во врска со настаните во мајчината држава
- Потенцијално влијание врз изборните процеси
Сценарија за Македонија
Сценарио 1: Вучиќ останува – статус кво
Последици за РСМ:
- Продолжување на постоечките односи
- Стабилни трговски врски
- Предвидливост во регионалните односи
Сценарио 2: Демократска транзиција во Србија
Позитивни ефекти:
- Подобри регионални односи – помала тензија во регионот
- Забрзување на ЕУ процесите – Србија може побрзо да напредува
- Подобра соработка во борбата против корупцијата и организираниот криминал
Предизвици:
- Краткорочна нестабилност во односите
- Можни промени во договорите и соработката
Сценарио 3: Хаос и нестабилност
Ризици за РСМ:
- Регионална дестабилизација – влијание врз целиот Балкан
- Економски удар – нарушување на трговските врски
- Безбедносни предизвици – можни спилувер ефекти
Стратешки препораки за РСМ
Краткорочно (следните 6 месеци):
- Мониторинг на ситуацијата – редовни анализи на развојот
- Диверзификација на врските – намалување на зависноста од Србија
- Подготовка за различни сценарија – планови за секоја можност
Среднорочно (1-2 години):
- Јакнење на односите со други соседи – Бугарија, Грција, Албанија
- Економска диверзификација – намалување на трговската зависност
- ЕУ интеграции – користење на можностите од промените во Србија
Долгорочно:
- Регионално лидерство – Македонија како стабилизирачки фактор
- Економска интеграција – развој на независни економски врски
- Безбедносна соработка – јакнење на НАТО врските.
————————————————————————————————————————————————————————————————
Промените во Србија се меч со две острици за Северна Македонија. Од една страна, демократизацијата на Србија може да донесе подобри регионални односи и забрзување на евроинтеграциите. Од друга страна, нестабилноста може да создаде безбедносни и економски предизвици.
Клучно е Македонија да биде подготвена за сите сценарија и да не зависи премногу од една земја во регионот. Искуството покажува дека регионалните промени можат брзо да се случат, а подготвеноста е најдобрата стратегија.
Иронично, кризата во Србија може да даде на Македонија шанса да се позиционира како стабилизирачки фактор во регионот – улога која ретко ја имала во својата современа историја.
Сашо Днесовски
