Историографија на екстремните временски појави во Македонија

Хроника на температурни рекорди, поплави и невремиња низ вековите

 Клиамтската слика на Македонија

- Advertisement -

Република Северна Македонија, со своите специфични географски карактеристики, претставува регион особено подложен на екстремни временски појави. Низ историјата, оваа територија била погодувана од катастрофални поплави, рекордни температури, снежни бури и суши кои оставиле длабока трага врз населението и стопанството.

Температурни рекорди: Меѓу пекол и мраз

Најтоплите денови во историјата

Според официјалните мерења кои започнале во 1948 година, 24 јули 2007 година е запишан како најтопол ден во историјата на Македонија. Тогаш се забележани апсолутни температурни максимуми:

• 45,7°C во Демир Капија – највисока измерена температура во историјата
• 45,3°C во Гевгелија
• 43,4°C во Скопје (Зајчев Рид)

Овој топлотен бран од 2007 година останал незадминат во метеоролошките анали на земјата и претставува најдраматичен климатски настан од типот во инструменталната ера на мерењата.

Рекордните студови

На спротивниот пол, јануари 2017 година донесе екстремно ниски температури низ целата земја:

• Минус 28°C во Берово (8 јануари 2017) – најниска забележана температура
• Минус 25°C во Битола
• Минус 24°C во Маврово
• Минус 23°C во Лазарополе и Крива Паланка

Извонредно студената зима од 2016 година, која ја зафати Источна Европа, предизвика температури кои често паѓаа под минус 20 степени, што земјата ја постави на 8-мо место во светот според степенот на загрозеност од климатски промени според Климатскиот индекс на Џерманвоч.

Историски поплави: Кога водата станува непријател

Големата поплава од 1962 година

16 ноември 1962 година е запишан како еден од најтрагичните датуми во хидролошката историја на Македонија. По долготрајни поројни дождови, речиси целата земја била зафатена од катастрофални поплави:

Скопје и околината:

• Водата ги поплавила тесните простории на манастирот “Св. Андреја”
• Целиот ресторан крај езерото Матка бил под вода
• Пробиена била браната на акумулационот базен кај село Бојане
• Поради големиот водостој на Треска, езерото кај ХЕЦ “Матка” било преполнето
• Во Сарај биле поплавени терените за камп-куќички

Охрид и Струга:

• Два дена и две ноќи жителите се бореле против огромната водена стихија
• Езерото се излило и ја поплавило целата туристичка населба во Струга
• Сатеска Река го поплавила голем дел од Струшкото Поле
• Јабланичка Река се излеала и го разнела патот на повеќе места
• Видобишка и Коселска Река се излиле во широчина од 2-3 километра
• Десетина куќи во Охрид се урнале, евакуирани биле околу 350 семејства

Битола и Пелагонија:

- Advertisement -

• Надошле Црна Река, Шемница, Драгор и Курдерес
• Поплавена била огромна површина до Битола
• Црна Река поплавила 3.000 хектари обработлива земја кај селото Новаци
• Водите на Црна Река ги урнале двата големи моста кај селото Брод

Други региони:

• Бабуна се излила од коритото, Богомила била изолирана
• Во Тетово биле поплавени повеќе куќи и околу 70 хектари засеани површини
• Прекинат бил патниот и ПТТ сообраќајот во Тетовската околија

Трагедијата од август 2016 година

6 август 2016 година е друг црн датум во современата историја на Македонија. Незапаметено невреме го погоди Скопје и околните општини:

Обемот на катастрофата:

- Advertisement -

• Во текот на 24 часа во Скопје наврнале 93 литри дожд на метар квадратен
• Во првите два часа удриле над 800 молњи и громови
• Најмалку 22 луѓе загинаа во поплавите (според некои извори 25 жртви)
• Најпогодени беа Скопско и Тетовско

Засегнати области:

• Сингелиќ и Стајковци: поплавени домови, оштетени возила
• Целите населби биле под вода
• Тројца починати од срцев удар поради загуба на најмили или имот
• Отворени биле пунктови за помош на настраданите

Меѓународна солидарност:

• Германија, Грција, Србија, Украина, Холандија, Австрија, Бугарија и Косово изразија сочувство и понудија помош
• Австрија донираше 500.000 евра помош на македонскиот Црвен крст
• Српското МВР испрати околу 20 полицајци и опрема за санирање

Климатските промени: Нова реалност

Тренд на зголемување на екстремите

Анализите покажуваат драматични промени во климатските обрасци:

Температури:

• Периодот 1971-2000 е потопол отколку периодот 1961-1990 во речиси сите области
• 1994 година беше најтопла година во периодот 1971-2000
• 2019 година регистрираше рекордно отстапување од 1,7°C, со температура од 8,5°C во Лазарополе
• Просечната температура во Скопје пораснала на 12,6°C (за 0,4°C повисока од периодот 1951-1980)

Врнежи:

• Годишното количество врнежи за 1971-2000 е намалено во сите метеоролошки станици
• Поголеми негативни разлики забележани во Прилеп (-35,0 mm), Гевгелија (-32,4 mm), Охрид (-36,0 mm), Лазарополе (-38,5 mm)

Современи закани

Во последните две децении (2005-2023), анализата на екстремни временски настани покажува:

• 80% се пожари (шумски и на отворено земјиште)
• 12% се поплави
• 8% се останати екстремни настани (мраз, снежни наноси, грмотевици, одрони, ерозија)

Најранливи општини:

• Поплави: Чешиново-Облешево, Кочани, Демир Хисар
• Пожари: Кочани, Кавадарци, Кратово, Неготино, Велес
• Вардарскиот регион е најизложен на екстремни временски настани

Преспанското Езеро: Драма на водните нивоа низ вековите

Највисокото ниво: Поплавата од 1963 година

Преспанското Езеро има богата историја на драматични осцилации на водното ниво, а јуни 1963 година останува запишан како период со најголемо ниво на водата во историјата на модерните мерења.

Рекордните податоци:

• Највисока кота: 851,83 метри надморска височина (јуни 1963)
• Ова беше во време на големите поплави низ целата земја
• Езерото имало зафатнина од околу 5 милијарди кубни метри вода
• Двете езера (Големо и Мало Преспанско) се обединиле во едно
• Песочниот провлак “Гладно Поле” бил целосно поплавен

Во овој период, поврзаноста помеѓу Големото и Малото Преспанско Езеро била целосна, бидејќи високото ниво на водата го поплавило песочната превлака што ги дели. Оваа појава претходно се случувала во 1918, 1941 и 1948 година, но поплавата од 1963 година останува најзабележителна.

Најниското ниво: Кризата од 2020-2025 година

Во целосна спротивност со 1963 година, 2020 година е забележана со најголемото досегашно опаѓање на нивото на езерото:

Алармантни податоци:

• Најниска кота: 843,14 метри надморска височина (февруари 2020, повторена во 2023)
• Разлика од 8,7 метри во споредба со рекордот од 1963 година
• Нивото на водата намалено за речиси 9 метри
• Зафатнината намалена за 50% – од 5 на околу 3,5 милијарди кубни метри
• Крајбрежната линија повлечена за 3,5 километри
• Површината на езерото драстично намалена

Видливи последици:

• Исушени блата по крајбрежјето
• Мал дотек на чиста вода
• Голема концентрација на сулфати и пестициди
• Зголемена количина на алги
• Намалена чистота на водата
• Еколошкиот систем на раб на колапс

Историски циклуси и легенди

Според научните сознанија и локалните предања, во минатото имало периоди кога езерото имало далеку помало ниво од сегашното, но и периоди на големи поплави.

Легендата за настанокот: Според народната традиција, на местото на денешното Преспанско Езеро постоело плодородно поле со град Преспа (познат како Река). Имало седум кладенчиња кои го напојувале полето. Според легендата, ќерката на кнезот Преспа ги отворила чеповите на кладенчињата, и водата го поплавила целиот регион, создавајќи го езерото.

Историски поплави:

• Подземните канали под Галичица се затвориле, малото езерце почнало да се зголемува
• Селото Винени било преселено поради навлегување на езерските води
• Селото Наколец неколкупати било преселувано
• Во 1935 година нивото на Големото Езеро опаднало за еден метар

Археолошки докази: Во 1936 година, нуркачи биле спуштени на дното на Малото Езеро и пронајдени се:

• Остатоци од стари градби, куќи и цркви
• Греди од стари мостови
• Урнатини од големата црква “Свети Ѓорѓија”
• Делови од некогашното речно корито

Овие наоди потврдуваат дека во минатото нивото на езерото било значително пониско, што овозможувало населби на местата што денес се под вода.

Причини за современата криза

Природни фактори:

• Намалени врнежи, особено во периодот октомври-април
• Испарување на огромни количини вода
• Подземно истекување кон Охридско Езеро низ крастните шуплини под Галичица
• До една четвртина од водата на Охридското Езеро е со преспанско потекло

Човечки фактори:

• Интензивно наводнување со пумпи и преку бунари
• Црпење на подземни води
• Климатски промени и глобално затоплување
• Загадување на водата со пестициди и ѓубрива
• Намален дотек од главните притоки (Голема Река, Источка, Преторска, Брајчинска)

Голема Река – некогашната артерија: Локалните жители сведочат дека пред 30-40 години Голема Река била полна со вода низ целата година. Денес, оваа река има низок водостој, а во летните периоди воопшто нема вода.

Подземниот резервоар под Галичица

Научните истражувања откриле извонреден природен феномен – под планината Галичица постои огромен подземен резервоар:

• Капацитет: околу 5 милијарди кубни метри вода – двојно повеќе од сегашното ниво на Преспанското Езеро
• Галичица е изрешетана со шуплини кои се полнат со вода
• Водата се задржува во крастите и по седум години
• Овој резервоар ги храни сите околни извори, вклучително и Охридско Езеро
• Водата понира низ варовничката планина и истекува во Охридско Езеро (кај Св. Наум и Тушемишта)

Овој подземен систем е клучен за разбирањето на хидролошкиот биланс на двата езера, но истовремено претставува и објаснување за континуираното опаѓање на нивото на Преспа.

Прогнози за иднината

Климатските сценарија укажуваат на понатамошно влошување:

Очекувани промени до крајот на векот

• Летните температури ќе се зголемат за до 5°C (просечно)
• Летните врнежи ќе се намалат за 25%
• Температурите најмногу ќе се зголемат во јужните, најтопли делови
• Врнежите најмногу ќе се намалат во централните и јужните делови

Новите ризици

• Зачестени поројни поплави и екстремна ерозија
• Појава на топлотни бранови и екстремно студени периоди
• Екстремни хидролошки појави
• Засилена појава на свлечишта и одрони
• Минимуми на природните и вештачките езера
• Пресушување на помали природни езера

Историски преглед на мерењата

Раниот период

Иако официјалните мерења започнале во 1948 година, постојат и порани записи, иако нивната прецизност е дискутабилна. Научното мерење на температурите и врнежите започна со воспоставување на метеоролошка мрежа во послевоениот период.

Категоризација на клими

Македонија има три основни климатски типа:

1. Модифицирана медитеранска клима (јужни и југоисточни делови)
2. Умерено континентална клима (централни области и котлини)
3. Планинска клима (високи планински региони со долги снежни зими)

Планинската клима, застапена на високите планински региони, се карактеризира со долги и снежни зими и кратки студени лета. Шар Планина има негативни просечни температури четири месеци годишно.

Вистината за климатските промени

Вкупниот број на “директни” жртви од природни непогоди во последните 100 години се движи помеѓу 1.300 и 1.500 луѓе, додека индиректниот број (од топлотни бранови, временски екстреми) е значително повисок.

Според прогнозите на Европската Агенција за животна средина, бројот на природни непогоди и катастрофи во Македонија ќе се зголемува, како и штетите од нив. Просечните и максималните температури имаат тенденција на пораст, додека врнежите стануваат изразито временски и просторно нерамномерни.

Критична ситуација со водните ресурси

Преспанското Езеро претставува еден од најдраматичните примери на влијанието на климатските промени:

• Од највисоко кон најниско: За само 60 години (1963-2023), нивото на езерото опаднало за речиси 9 метри
• Загуба на половина од водата: Зафатнината намалена од 5 на 3,5 милијарди кубни метри
• Еколошка катастрофа: Езерото е на раб на колапс, со драстични последици за биодиверзитетот

Предизвикот пред нас

Сите овие податоци укажуваат дека Македонија се соочува со сериозни климатски предизвици кои бараат итни мерки за адаптација и ублажување на влијанијата на климатските промени. Во последните 20 години, 10 зими биле изразито сушни, а тенденцијата на екстремни временски појави продолжува да се зголемува.

Клучните закани за иднината:

• Почести и поинтензивни топлотни бранови
• Драстично опаѓање на водните ресурси (езера, реки, извори)
• Зачестени поројни поплави и екстремни временски појави
• Пожари и суши
• Загуба на биодиверзитет и промени во екосистемите

Историјата на екстремните временски појави во Македонија е хроника на борбата на човекот со природните сили, но современата криза е различна – таа е резултат на човековото влијание врз климатскиот систем и бара итни, координирани и одржливи решенија на национално и регионално ниво.

Овој текст е базиран на податоци од Управата за хидрометеоролошки работи (УХМР), Центарот за климатски промени, Институтот за просторно планирање, официјални извештаи и историски записи за периодот од 1948 до 2025 година. Податоците за Преспанското Езеро се базираат на научни истражувања, хидролошки мерења и локални сведоштва.

К.Д.-реадакција Охридскај