Александар Николоски, министерот за транспорт и врски, денес најави радикална чистка во судството и обвинителството по изборите, со ветување дека ќе одговараат сите од СДСМ, ДУИ и Левица што ја злоупотребиле власта. Но прашањето што се наметнува е: како практично ќе се спроведе ова, и дали не станува збор за уште еден во низата предизборни наративи што завршуваат како празно ветување?
Проблемот со циклусот на ветувања
Секоја политичка партија што доаѓа на власт во Северна Македонија има ист рецепт: ветување за борба против корупцијата, чистка во институциите и правда за злоупотребите на претходната власт. Резултатот, сепак, е речиси секогаш ист – “едно големо ништо”, како што вели народната мудрост. Ова создава фундаментален проблем на недоверба кај граѓаните, кои веќе не веруваат во можноста за вистинска реформа на судството.
Николоски не е првиот политичар што најавува драстични мерки против судството. Слични изјави слушавме од сите политички опции во последните децении. Прашањето е што прави оваа најава различна од претходните?
Правните и уставни предизвици
Најголемата дилема околу најавената чистка е правната рамка во која треба да се одвива. Судството во Северна Македонија е, барем формално, независна гранка на власта, заштитена со Уставот. Постојат неколку клучни прашања што бараат одговор:
Системските закони: Дали актуелната власт планира измени на законите за Судскиот совет и Советот на јавни обвинители? Овие тела се носители на кадровската политика во третата власт. Без нивна реформа, секоја чистка би била или незаконска или неефикасна.
Модусот на разрешување: Судиите и обвинителите не можат едноставно да се разрешат по политичка волја. Постојат строги процедури предвидени со закон. Прашањето е дали власта планира да ги почитува овие процедури или ќе бара нивна измена.
Меѓународната димензија: Венецијанската комисија и надворешните партнери
Она што често се заборава во домашните политички дебати е дека секоја суштинска реформа на Судскиот совет и Советот на јавни обвинители мора да помине низ строга меѓународна проверка. Северна Македонија, како земја кандидат за членство во Европската унија, е обврзана да ги консултира своите реформи со Венецијанската комисија – советодавното тело на Советот на Европа за уставни прашања.
Улогата на Венецијанската комисија: Ова тело треба да даде мислење за секоја суштинска промена во организацијата на судството. Без позитивно мислење од Венеција, реформите ќе бидат под знак прашање и можат да го забават евроинтеграцискиот процес.
Притисокот од ЕУ и САД: Европската унија и Соединетите Американски Држави внимателно ги следат реформите во правосудството во Северна Македонија. Овие “големи сили”, сакале или не сакале тоа домашните политичари, имаат значајно влијание и нивната согласност е практично неопходна за секоја сериозна системска промена. Без нивна поддршка, реформите ризикуваат да бидат оценети како политички мотивирани чистки, а не како вистински напредок кон владеење на правото.
Ова создава дополнителна комплексност: дали актуелната власт е подготвена да ја помине оваа меѓународна проверка, или нејзините најави се наменети исклучиво за домашна публика?
Селективната правда: Привилегувана категорија?
Можеби најпроблематичниот аспект на Николоски неговата најава е тоа што таа имплицира селективна правда. Министерот експлицитно вели дека ќе одговараат “сите од СДСМ, ДУИ и Левица”. Но што е со судиите и обвинителите поврзани со ВМРО-ДПМНЕ, Влен, ПДП, ЗНАМ или други партии од актуелната владејачка коалиција?
Дали постои привилегувана категорија? Ова прашање не е реторичко. Историјата на Северна Македонија е полна со примери на судии и обвинители кои служеле на различни политички господари. Македонското судство има долга традиција на политичка зависност што ги преминува партиските линии.
Доколку чистката се однесува само на “нивните” судии и обвинители, а “нашите” остануваат неповредливи, тогаш не станува збор за реформа туку за политичка одмазда и консолидација на нова форма на партиска контрола врз судството.
Случајот “Тортура” и двојните стандарди: Сеќавањето на случаите како “Тортура” од времето на ВМРО-ДПМНЕ, или бројни други контроверзни судски постапки од различни периоди, покажува дека злоупотребите во судството не се ексклузивно наследство на СДСМ, ДУИ и Левица. Секоја власт во Македонија имала “свои” судии и обвинители.
Ако правдата е селективна, таа не е правда. Ако одговорноста важи само за политичките противници, тогаш не станува збор за владеење на правото туку за владеење на посилниот.
Ризикот од политизација
Најголемата опасност од најавената чистка е дополнителната политизација на судството. Доколку новите судии и обвинители се именуваат “по партиски клуч”, проблемот едноставно се префрла од една политичка опција на друга, без суштинско подобрување на системот.
Искуството од регионот покажува дека политичките чистки во судството ретко водат до зајакнување на правната држава. Напротив, тие често создаваат нови форми на зависност и корупција.
Што всушност треба?
Наместо драстични чистки насочени само кон политичките противници, Северна Македонија има потреба од:
Системска реформа: Менување на начинот на избор и оценување на судиите и обвинителите, со акцент на професионалните критериуми наместо политичката припадност.
Кривична одговорност за судии и обвинители – БЕЗ РАЗЛИКА НА ПОЛИТИЧКА БОЈА: Ова е можеби најкритичниот елемент што недостасува во сегашниот систем. Денес, судиите и обвинителите практично се неповредливи. Институтот на “судското убедување” станал парадоксален штит зад кој се кријат нарачани пресуди и обвинителни акти.
Кога судија донесува пресуда спротивна на законот и на докажните факти, тоа не може да биде само “различно судско убедување” – без разлика дали судијата е поврзан со СДСМ, ВМРО-ДПМНЕ, ДУИ или која било друга партија. Кога обвинител подига очигледно неосновано обвинение или, обратно, не постапува по јасни докази за кривично дело, тоа не може да остане без последици – независно од тоа кој го назначил обвинителот.
Потребна е јасна правна рамка што ќе овозможи кривично гонење на судии и обвинители кои свесно постапуваат вон законот, кои се предмет на корупција или политички притисоци. Клучно е: оваа одговорност мора да важи универзално, а не селективно.
Транспарентност: Јавност во работата на судовите и обвинителствата, со можност за надворешен надзор и проверка.
Деполитизација: Создавање механизми што ќе го ограничат влијанието на сите политички партии врз третата власт – не само на опозициските.
Ефикасни дисциплински постапки: Наместо сегашниот неефикасен систем, потребни се брзи и транспарентни постапки за утврдување на одговорноста на судии и обвинители, со реални санкции за прекршувања – применети еднакво за сите.
——————————————————————————————————————————–
Најавата на Николоски за чистка во судството ги отвора сите клучни прашања за иднината на правната држава во Северна Македонија, но истовремено ги актуелизира и најтемните страни од македонската политичка култура – селективната правда и политичката одмазда маскирана како реформа.
Без јасни одговори на прашањата за правната рамка, процедурите и критериумите за евентуалните промени, оваа најава ризикува да стане уште еден во низата неисполнети предизборни ветувања. Но уште поопасно, таа ризикува да создаде нова генерација политички послушни судии и обвинители – само со друга партиска боја.
Посебно важно е да се разбере дека секоја сериозна реформа мора да помине низ филтерот на Венецијанската комисија и да добие поддршка од меѓународните партнери. Без тоа, “чистката” ризикува да биде само смена на еден сет политички лојални судии со друг.
Граѓаните заслужуваат да знаат дали станува збор за вистинска реформа што ќе воведе кривична одговорност за СИТЕ судии и обвинители што постапуваат вон закон – без разлика на политичката припадност – или за политичка одмазда што ќе создаде нова привилегувана категорија на неповредливи “свои луѓе” во судството.
Додека институтот на “судското убедување” продолжува да служи како алиби за неказнивост на политички поддржани судии и обвинители, додека меѓународните стандарди се игнорираат во име на краткорочни политички цели, и додека правдата се применува селективно – само против политичките противници – правната држава во Северна Македонија ќе остане недостижна желба, а не секојдневна реалност.
Вистинската реформа на судството не може да значи замена на “нивните” судии со “наши” судии. Таа мора да значи создавање систем каде што судиите и обвинителите не се ничии – туку се на законот и на граѓаните.
К.Д.
П.С. Авторот на текстот е магистер на правни науки – правосудни системи