Технологија без транспарентност
Од 1 јануари 2026 година, системот Safe City ќе започне со автоматска детекција и санкционирање на сообраќајните прекршоци низ Северна Македонија. Во првите 12 часа од пробното работење, системот регистрирал 65.000 сообраќајни прекршоци, што предизвика интензивна јавна дебата за пропорционалноста на системот и неговиот вистински карактер.
Министерот за внатрешни работи Панче Тошковски изјави дека проектот претставува нова фаза на подобрување на безбедноста во сообраќајот, но токму огромниот број на детектирани прекршоци во првите часови ги разбуди загриженоста на граѓанскиот сектор и експертите.
Клучните проблеми
1. Недостаток на техничка толеранција
Еден од главните проблеми лежи во параметрите за казнување. Додека во Германија постои техничка толеранција од 3 км/ч, во Франција 5 км/ч, а во Шпанија дури 7 км/ч, македонскиот систем казнува за најмали пречекорувања без јасно дефинирана метролошка дедукција. Ова го прави системот повеќе фискален инструмент отколку безбедносна мерка.
Европските земји ја признаваат грешката на мерните уреди и физичките ограничувања на возилата. Ниту една камера не е 100% прецизна, но македонскиот систем не зема доволно предвид ваквите технички реалности.
2. Недостаток на транспарентност
Граѓанските организации бараат МВР да објави детали за тоа како се снима, како се складираат информациите, кој има пристап до податоците и колкав е процентот на грешки на системот . Оваа основна информација е клучна за демократско општество, но сè уште не е јавно достапна.
Првичниот систем Safe City што беше поставен за време на ВМРО-ДПМНЕ со околу 600 камери низ Скопје никогаш не профункционираше како систем за прекршоци, бидејќи не беше набавен потребниот софтвер. Ова укажува на проблеми со долгорочното планирање и транспарентноста на јавните набавки.
3. Заштита на личните податоци
Со Законот за заштита на личните податоци се уредува заштитата на личните податоци и правото на приватност во врска со обработката на личните податоци, усогласено со Општата регулатива за заштита на личните податоци (GDPR). Сепак, не е јасно како системот Safe City ги почитува овие стандарди.
Експертите предупредуваат дека системот мора да биде проследен со транспарентна методологија за обработка на податоци, јасни правила за автоматизирано казнување и независен надзорен орган.
Европската регулатива и пракса
Забрана на биометриско препознавање
ЕУ веќе забрани употреба на биометриско препознавање лица во реално време во јавни простори, освен во строго дефинирани исклучоци. Актот за вештачка интелигенција на ЕУ воведе забрана на системи за препознавање емоции на работното место и некои системи за категоризација на луѓе или биометриска идентификација на далечина во реално време на јавни места.
Примери од регионот
Во Германија, судските пресуди ги блокираа обидите за воспоставување централизиран систем на препознавање лица. Во Франција, употребата на камера системи за големи настани е строго временски ограничена. Во Србија, контроверзниот систем со Huawei технологија доведе до воведување значајни ограничувања во обработката на податоците по притисок од јавноста.
GDPR и надзорот
Контролорот може да врши видео надзор само на просторот кој е доволен за исполнување на целите за кои е поставен. Субјектите на личните податоци треба да бидат информирани кога и кои податоци се обработуваат за нив .
Каде се наоѓа Северна Македонија?
Претседателот на ЦИВИЛ, Џабир Дерала, системот Safe City го оценува како проблематичен и ризичен во однос на човековите права, транспарентноста и можностите за политичка злоупотреба. Тој предупредува дека вакви системи глобално се поврзуваат со централизиран надзор, биометриско препознавање и предиктивна полициска работа.
Истражувањата покажуваат дека системите од типот на Safe City може да ја подобрат безбедноста, но реалниот успех зависи од тоа како системот ќе се одржува, колку ќе биде транспарентен, и како граѓаните ќе реагираат .
———————————————————————————————————————————————————————-
Системот Safe City претставува двосечен меч: од една страна може да придонесе за подобра сообраќајна култура и намалување на несреќите, од друга страна носи сериозни ризици за приватноста и демократските стандарди.
Клучните прашања кои останале без одговор се:
- Дали постои независен надзор над функционирањето на системот?
- Колку долго се чуваат податоците и кој има пристап до нив?
- Дали системот користи биометриско препознавање или други AI технологии за идентификација?
- Зошто нема техничка толеранција како во развиените европски земји?
- Каква е улогата на Агенцијата за заштита на личните податоци во надзорот на системот?
Додека власта го промовира Safe City како алатка за безбедност, граѓанското општество бара одговори пред целосната имплементација. Искуството од Европа покажува дека балансот меѓу безбедноста и слободата бара јасна регулатива, транспарентност и независен надзор – елементи кои засега недостасуваат во македонскиот контекст.
Во време кога Европската унија зацврстува заштита на граѓаните преку AI Act и строги GDPR стандарди, Северна Македонија мора да одговори дали нејзиниот “Безбеден град” ќе биде модел на модерна безбедност или полигон за масовен надзор.
Сашо ДЕНЕСОВСКИ
