Анализа на системското злоупотребување на државните средства за партиско финансирање
Охрид – Локалните избори заминаа, но механизмите за злоупотреба на јавните пари останаа непроменети. Додека граѓаните на Северна Македонија се соочуваат со економски предизвици, политичките партии продолжуваат да ја третираат Државната изборна комисија (ДИК) како банкомат за сопствени интереси, а медиумите како инструмент за политичка контрола и лично богатење.
Милионите од буџетот: Привилегија без конкуренција
Северна Македонија припаѓа на групата европски земји каде што политичките партии добиваат директно финансирање од државниот буџет преку ДИК. Сумите не се симболични – станува збор за милионски износи во евра, наменети за промоција на политичките програми и идеи. Оваа практика, која треба да обезбеди рамноправност и транспарентност во изборниот процес, во реалноста се претвора во систем за организирано финансиско инженерство.
За разлика од приватниот сектор каде што секоја инвестиција се анализира и секоја трансакција се контролира, партиските буџети за медиумско рекламирање функционираат во зона на ограничена транспарентност и практично неограничени можности за манипулација.
Семејните портали: Од роднини до профитери
Најочигледната шема е создавањето на интернет-портали непосредно пред изборите. Формулата е едноставна и профитабилна: роднина, блиска врска или лице од политичката елита регистрира интернет-портал, го пријавува во ДИК со ценовник за рекламирање, и потоа наплаќа од партиите кои имаат интерес (или обврска) да го користат токму тој медиум.
Максималниот износ по портал по изборен циклус може да достигне и до 15.000 евра – сума која за многумина претставува годишна плата, а за новоосновани медиуми со минимална содржина и нула новинарски стандарди претставува чист профит.
Ваквите портали често немаат редовна новинарска продукција, нема професионална редакција, а понекогаш немаат ниту уредувачка политика. Нивната единствена функција е да бидат законска фасада за трансфер на партиски средства.
Шемата со домените: Еден портал, повеќе ценовници
Потенцијално најсериознијот проблем е појавата на идентични или речиси идентични портали кои во ДИК се пријавуваат со различни домени (.mk и .com) и различни ценовници. Истиот медиумски субјект, со идентична содржина, се појавува двапати – како два различни медиуми.
Овој маневар не е само нелегитимна практика – тој може да претставува кривично дело. Ако еден портал успеа да наплати два различни износи за ист рекламен сервис преку експлоатација на техничка разлика (домен), станува збор за измама и злоупотреба на службена положба. ДИК, како институција одговорна за распределба на буџетските средства, има обврска да идентификува ваквите случаи, а Јавното обвинителство треба да покрене постапка.
Досега, според достапните информации, ниту ДИК ниту Јавното обвинителство не покажаа интерес за системска проверка на ваквите аномалии.
Привремените портали: Вчера не постоеја, утре нема да постојат
Уште еден индикатор за проблемот е масовната појава на интернет-портали исклучиво во предизборниот период. Неколку недели пред изборите, дигитална експлозија на “нови медиуми” ја полни регистрацијата на ДИК. Непосредно по изборите, голем дел од нив стануваат неактивни или целосно исчезнуваат.
Ова поставува легитимно прашање: дали ваквите портали се легитимен медиум или механизам за враќање на пари? Ако партија инвестира 50.000 евра во 10 портали, а тие портали се всушност поврзани со партиски структури или блиски лица, тогаш станува збор за циркулација на пари во затворен круг – перење пари преку псевдо-медиумски активности.
Случајот ВМРО-ДПМНЕ: Асигнации, фактури и култура на неплаќање
Посебно загрижува праксата на партијата ВМРО-ДПМНЕ, која според наводи од медиумски круговите користи специфичен модел: закупува рекламен простор на повеќе портали за подолг временски период, но потоа бара смена на фактури, асигнации и “прилагодување” на документацијата.
Шемата функционира вака: партијата користи рекламен простор неколку дена или недели, но фактурира само еден ден или минимален период. Кога порталите инсистираат на правилна фактура за целиот период, партијата одолговлекува, бара административни измени, а на крајот – не плаќа.
Ова не е само неетичка пракса. Ова е партиски рекет – користење на позиција на моќ за да се избегне платежна обврска. Порталите, од друга страна, се наоѓаат во дилема: или да го прифатат ова и да загубат дел од приходите, или да ризикуваат да бидат исклучени од идни партиски кампањи.
Што треба да се направи?
Решението на овој проблем бара координирана акција на неколку нивоа:
1. Државна изборна комисија мора да воведе строги критериуми за регистрација на медиумите кои можат да добиваат партиски рекламен буџет. Порталите треба да имаат докажана историја на објави, професионална редакција и јавна транспарентност за сопственост.
2. Јавното обвинителство треба да покрене истраги за потенцијални злоупотреби, особено во случаите со двојни ценовници и идентични портали со различни домени.
3. Државната комисија за спречување на корупцијата треба да ја испита поврзаноста меѓу сопствениците на новоосновани портали и политичките структури.
4. Медиумските здруженија и новинарските организации треба да креираат јавен регистар на легитимните медиуми, одвоен од комерцијалните псевдо-медиуми.
5. Граѓанското општество треба да бара целосна транспарентност во партиската потрошувачка – секоја партија која добива јавни пари треба јавно да ги објавува сите фактури и договори со медиумите.
Заклучок
Системот на партиско финансирање во Северна Македонија не е проблем сам по себе – јавната поддршка на политичките партии постои во многу демократски земји. Проблемот е начинот на кој тој систем се злоупотребува: преку создавање фиктивни медиуми, манипулација со документација, семејски бизнис модели и култура на неплаќање.
Се работи за организиран систем во кој партиите, наместо да ги користат јавните средства за легитимна политичка комуникација, ги претвораат во приватен профит преку контролирани канали.
Сè додека институциите останат пасивни, а јавноста незаинтересирана, ваквите практики ќе продолжат. Локалните избори заминаа, но матните игри останаа – и ќе останат се додека не постои политичка волја за нивно запирање.
Напомена: Овој текст е заснован на наводи,лични искуства и информации што циркулираат во јавноста и новинарските кругови. За конкретни докази и правна проверка се потребни официјални истраги од надлежните институции јавно обвинителство и ДИК
С.Денесовски
