Кога опортунизмот станува начин на живот
Скопје – “Воопшто да не не чуди што со векови сме сонувале да имаме сопствена држава, таков ни е менталитетот, секогаш со власт, која и да биде.” Овие зборови, иако остри, отвораат една од најболните теми на македонското општество – хроничното приспособување кон секоја власт и губењето на сопствениот идентитет во процесот.
Векови наназад, од османлиското владеење, преку балканските војни, југословенските режими, до денешната независна држава, на овие простори се менувале власти, идеологии, системи. И секогаш, со секоја промена, дел од населението брзо ги менувало боите, знамињата, убедувањата. Привидно прагматично, всушност трагично.
Историска амнезија како национален спорт
Историјата на овие простори е полна со примери на колективно краткорочно паметење. Оние што вчера беа пламенити комунисти, преку ноќ станаа капиталисти. Оние што се колнеа во братство и единство, наутро го откријa својот ексклузивен национализам. Партиските книшки се менуваа како крпи.
Се менуваат власти на оваа територија, се менувале и навиките на народецот, секако секоја чест на оние тврдокорните, останатите се прилагодувале според моменталните услови и потреби кои зборови одекнуваат со вистина што многумина ја препознаваат, но малкумина смеат да ја изговорат.
Тврдокорните – оние што останале доследни на своите принципи без оглед на цената – се ретка, скоро исчезнат вид. Нивната “награда” честопати била маргинализација, сиромаштија, изолација. Додека опортунистите напредувале, принципиелните страдале. И општеството го научило лекцијата: доследноста не се исплаќа.
Краткорочна корист, долгорочна катастрофа
Приспособувањето носи привремени бенефити – работно место, договор, позиција, привилегија. За некого кој живее од денот до денот, тоа може да изгледа како рационален избор. Зошто да ризикуваш кога можеш да се приспособиш? Зошто да страдаш за принципи кога никој не го цени тоа?
Но, како што вели анализата, “на долгорочна стаза тоа преставува изгубен личен идентитет и живот во заблуда”. Човек кој постојано се приспособува, кој ги менува убедувањата како што го менува ветерот, на крај повеќе не знае кој всушност е. Животот во вечна глума станува единствена реалност. Маската прираснува со лицето.
И уште потрагично – таквото општество губи доверба. Кога секој може да биде се, никој не може да биде веродостоен. Кога лојалноста е на продажба, нема темел врз кој да се гради иднина.
Општество без огледало
“Но историски не научиле ништо, не осознале дека менување на симпатијата кон властите кој континуирано се менуваат, носат лична континуирана недостојност” – оваа реченица е суштината на проблемот. Македонското општество, како и многу други транзициски општества, не се соочило со својата историја на колаборација, приспособување и опортунизам.
Никогаш не имало вистинска декомунизација. Никогаш не имало лустрација. Никогаш не имало отворена, болна, но неопходна дискусија за тоа кој што правел во минатото и зошто. Наместо тоа, имаме колективна амнезија и селективна меморија. Вчерашните апаратчици се денешните бизнисмени. Поранешните информатори се сегашните политичари. И никој не прашува, никој не одговара.
Европа гледа, но не разбира
Кога европските институции зборуваат за владеење на правото, за антикорупција, за реформи, тие не разбираат дека проблемот е подлабок од институциите. Проблемот е во менталитетот – менталитетот што власта е извор на сите добра, дека партиската книшка е патоказ до успехот, дека принципите се луксуз што си го дозволуваат само богатите или будалите.
Европските стандарди бараат независни институции, меритократија, правна државност. Но како да имаш независна судска власт во општество каде судиите го гледаат правото низ призмата на тоа која партија е на власт? Како да имаш професионална администрација кога секоја власт ја чисти претходната и ги устоличува своите?
Генерациска проклетија
Најтрагичното е што овој менталитет се пренесува од генерација на генерација. Родителите ги учат децата: “Прилагоди се, не пркоси, биди со оние што имаат моќ, не се бори против ветерниците.” Таа “животна мудрост” е всушност рецепт за колективна импотентност.
Младите денес растат во општество каде што моралниот компас постојано се менува. Каде што успехот не зависи од таквото, знаењето или трудот, туку од врските, партиската книшка, спремноста да се наклониш пред моќниците. И потоа се прашуваме зошто најдобрите си одат.
Животот “во непознато”
“Живот во непознато, кој на крај таквите личности завршуваат” – оваа реченица звучи апокалиптично, но таа е реална слика на траекторијата на опортунистичкиот живот. Кога човек постојано лаже – првенствено себеси – кога постојано се претставува како некој друг, кога постојано го менува идентитетот според тоа што е профитабилно, тој на крај не знае кој е.
Тоа “непознато” е егзистенцијална празнина. Тоа е животот без корен, без центар, без вистински односи. Зашто како можеш да имаш вистински односи кога си вечно во улога? Како можеш да бидеш сакан за она што си, кога ни ти самиот не знаеш што си?
Психолошките последици од вакво живеење се огромни. Депресија, анксиозност, зависности, семејни кризи – се тоа чести придружници на животот во лагата. А кога еден народ живее во колективна лага, последиците се општествена дезинтеграција, недоверба, цинизам, апатија.
Има ли излез?
Прашањето што се наметнува е: може ли општество со ваков менталитет да се промени? Историјата покажува дека е можно, но не и лесно. Потребна е длабока општествена трансформација, која мора да почне од индивидуата.
Потребно е образование кое гради критичко размислување, а не послушност. Потребни се институции кои наградуваат заслуга, а не партиска лојалност. Потребна е јавна дискусија за минатото, без табуа и свети крави. Потребни се медиуми кои ја зборуваат вистината, а не оние кои служат на моќниците.
Но пред се’, потребно е секој од нас индивидуално да се соочи со прашањето: кој сум јас? За што стојам? Каде ми е границата на компромисот? Дали сум подготвен да ја платам цената на доследноста?
Избор меѓу достоинство и опстанок?
Критичарите ќе речат дека овој текст е премногу идеалистички, дека не ги разбира реалните животни предизвици, дека лесно е да се проповеда принципиелност кога желудникот е полн. И има вистина во тоа. Избирањето меѓу принципите и семејството што гладува не е лесен избор.
Но тоа не е точното прашање. Точното прашање е: зошто општеството дозволило да дојде до таму каде што граѓаните мора да избираат меѓу достоинство и опстанок? Зошто нормалниот економски животот зависи од партиската книшка? Зошто моралноста е луксуз?
Сè додека не се соочиме со овие прашања, сè додека продолжиме да ја играме играта на вечно приспособување, ќе останеме народ кој сонува за држава, но не е подготвен да ги плати психолошките и моралните трошоци на имањето држава.
Државата не е само граници и химна. Државата се граѓани со идентитет, со принципи, со корен. Државата се луѓе кои знаат кои се и за што стојат. Без тоа, имаме само територија на која живеат адаптибилни опортунисти кои чекаат да видат која власт доаѓа за да знаат кои да станат.
И можеби токму тоа е најболната вистина: додека чекаме некоја власт да не спаси, губиме се’ она што нè прави оние што сме.
Овој текст е анализа базирана на проблематиката на политичкиот опортунизам и губењето на колективен идентитет во транзициските општества.
Сашо ДЕНЕСОВСКИ
