Европскиот парламент веројатно никогаш немал гостин поупатен за генезата на украинската војна. Затоа што американскиот професор Џефри Сакс, кој одржа незаборавен говор за Украина во Стразбур минатата недела, не е само еден од најпознатите светски економисти, туку и еден од најголемите експерти за постсоветскиот простор.
Тој во голема мера го обликуваше тој простор, бидејќи на почетокот на 1990-тите економскиот премин од социјализам во капитализам во Русија, Украина и другите постсоветски земји во голема мера се одвиваше според неговите насоки и упатства. Бил во блиски односи со последниот лидер на СССР, Михаил Горбачов, како и со првиот претседател на Русија, Борис Елцин, а исто така и со голем број украински лидери.
Како економски советник на владите во над 100 земји, долгогодишен експерт на ОН за одржлив развој и советник на неколку генерални секретари на ОН, Сакс се стекна со репутација на неформален „глобален дипломат“ и „амбасадор на светот“, кој има лични контакти со бројни светски лидери и ги има вратите на лидерите на западните лидери кон него подеднакво отворени и водат кон него во земјите од Третиот свет. На неговите телефонски повици директно одговараат највисоките претставници на Белата куќа.
Овој уникатен статус му овозможи од прва рака да се запознае со клучните светски настани. Затоа, неговиот говор во Европскиот парламент – одржан како дел од настанот наречен „Геополитика на мирот“, организиран од поранешниот помошник генерален секретар на ОН и актуелен европратеник за германската БСВ Михаел фон дер Шуленбург – е единствена можност да се слушне за причините за украинската војна од прва рака, од човек кој имал увид во секој момент од раѓањето на таа војна, од 1991 до денес.
Во овој текст претставуваме малку скратена верзија од говорот на Сакс, од кој испуштивме дигресии и делови кои во суштина не се поврзани со генезата на украинската војна.
„Јас одблиску ги следам настаните во Источна Европа, поранешниот Советски Сојуз и Русија веќе 36 години. Ја советував полската влада во 1989 година, претседателот Горбачов во 1990 и 1991 година, претседателот Елцин од 1991 до 1993 година, претседателот Кучма од Украина во 1993 и 1994 година.
Помогнав да се воведе естонската валута. Помагав и во неколку земји од поранешна Југославија, особено во Словенија. Сето ова го следам од прва рака веќе 36 години. По Мајдан, новата влада ме покани во Киев и ме однесе во Мајдан, каде научив многу од прва рака. Јас сум во контакт со руските лидери повеќе од 30 години.
Добро ја познавам и американската политичка елита. Нашиот поранешен министер за финансии ми беше професор по макроекономија пред 51 година. Еве само да ви покажеме до каде оди. Значи, добро се познаваме половина век. Ги познавам сите овие луѓе.
Ова го кажувам за да разберете дека тоа што сакам да го објаснам не е од втора рака, ниту идеолошко. Ова е мое лично искуство во овој период, она што го видов и слушнав. Според моето разбирање, настаните што ја снајдоа Европа во многу контексти – не само во врска со кризата во Украина, туку и во однос на Србија во 1999 година, војните на Блискиот Исток (Ирак, Сирија), како и војните во Африка (Судан, Сомалија, Либија) – во голема мера се војни кои САД ги водеа и предизвикаа.
Можеби ќе бидете изненадени од тоа, можеби некои ќе ме осудат поради тоа, но јас тоа го видов“, вели Сакс.
„Ние владееме со светот сега“
Соединетите држави водат ваква надворешна политика повеќе од 30 години. На почетокот на 1990-тите и распадот на Советскиот Сојуз, САД заклучија дека сега владеат со светот и дека не треба да обрнуваат внимание на ничии позиции, „црвени линии“, безбедносни ставови, меѓународни обврски или рамки на ОН. Жал ми е што го кажувам толку отворено, но сакам да разберете.
Во 1991 година, многу се трудев да добијам помош од Горбачов, кој мислам дека беше најголемиот државник на нашата модерна ера. Неодамна прочитав архивиран документ на Советот за национална безбедност за мојот предлог за финансиска стабилизација и реформи во Советскиот Сојуз. Документот покажува како американските функционери, вклучително и некои од моите поранешни колеги од Харвард, го исмевале и го отфрлиле предлогот со коментар: „Ќе го направиме само минимумот потребен за да спречиме катастрофа, но ништо повеќе, бидејќи не е во наш интерес да помогнеме“.
Кога Советскиот Сојуз се распадна во 1991 година, овој став само се засили. Можев да наведам мноштво примери и документи, но главната идеја беше: „Ние сега владееме со светот“. Чејни, Волфовиц и многу други веруваа дека светот сега стана американски и дека ние ќе правиме што сакаме. „Ќе ‘исчистиме’ сè од советското наследство, ќе ги уништиме преостанатите сојузници како Ирак и Сирија итн. И САД ја водат оваа надворешна политика 33 години“.
Европа плати висока цена за ова, бидејќи Европа немаше своја надворешна политика во овој период. Нема глас, нема единство, нема јасност за европските интереси, само лојалност кон Америка. Имаше моменти на несогласување, како во 2003 година, кога Франција и Германија се спротивставија на војната во Ирак, која САД ја започнаа заобиколувајќи го Советот за безбедност на ОН.
Таа војна, инаку, беше директно планирана од (израелскиот премиер Бенјамин) Нетанјаху и неговите колеги во американскиот Пентагон. Не тврдам дека тоа беше само усогласена акција; Велам дека тоа беше директна војна, водена во интерес на Израел. Војната беше координирана, заедно со Нетанјаху, од (заменик-секретарот за одбрана на САД) Пол Волфовиц и (американскиот потсекретар за одбрана) Даглас Фејт.
НАТО до Владивосток
И тоа беше последниот пат кога Европа имаше глас. Зборував со европските лидери во тоа време и тие многу јасно го изразија своето противење на војната, што беше одлично. Но, Европа тогаш го загуби секој глас, особено во 2008 година.
Еве што се случуваше од 1991 до 2008 година. САД одлучија дека униполарноста ќе значи проширување на НАТО од Брисел до Владивосток, чекор по чекор, без крај. Тоа би бил американски униполарен свет. Ако сте играле „Ризик“ како дете, ова е логиката: САД сакаат да имаат воена база на секој дел од таблата. Секоја земја без американска воена база се смета за закана. Неутралност