Додека службите му „шепотат” на премиерот Мицкоски за завери од странски сили на моќ во содејство со домашни „герилци”, состојбата во Северна Македонија е поразителна.
Што е електронски отпад?
Електронски отпад (Е-отпад) е општ термин кој ги опишува сите видови стари, дотраени или отфрлени уреди кои се поврзани на електрична мрежа и/или содржат електронски делови. Ова вклучува компјутери, мобилни телефони, телевизори, перални , фрижидери, клима-уреди, батерии и сите други електрични и електронски уреди кои завршиле со својот животен циклус.
Зошто е проблематичен: Иако електронскиот отпад изгледа нетоксично, тој содржи екстремно токсични, канцерогени супстанци кои сериозно влијаат на здравјето на луѓето и квалитетот на животната средина. Речиси 70% од тешките метали на депониите потекнуваат од електронската опрема.
Опасни супстанци во Е-отпадот:
- Олово – во катодните цевки и спојките
- Жива – во прекинувачите и светилките
- Кадмиум – во батериите и полупроводниците
- Хром, кобалт, селен – во различни компоненти
- Полибромирани забавувачи на горење – матични плочи
Како се управува со електронскиот отпад во современите земји?
Европски стандарди
Хиерархија на управување:
- Превенција – продолжување на животниот циклус на производите
- Повторна употреба – реновирање и препродажба
- Рециклирање – извлекување на материјали
- Енергетско искористување – употреба како гориво
- Депонирање – како последна опција
Проширена одговорност на производителите: Во ЕУ, производителите се одговорни за целиот животен циклус на своите производи, вклучувајќи го собирањето, транспортот и рециклирањето на отпадот.
Стандарди за рециклирање:
- Минимум 65% рециклирање на масата на големата домашна техника
- Минимум 70% рециклирање на ИТ и телекомуникациската опрема
- Минимум 80% рециклирање на светилките
Технологии за рециклирање
Механичка обработка:
- Разглобување на уредите на основни компоненти
- Сортирање по видови материјали
- Дробење и сепарација
Металуршка обработка:
- Пирометалургија – топење во високотемпературни печки
- Хидрометалургија – хемиски процеси за извлекување метали
- Биометалургија – користење микроорганизми
Извлекување на благородни метали
Содржина на скапоцени материјали
Електронскиот отпад е “урбана руда” која содржи:
- Злато – во контактите и микропроцесорите (30-40 г/тон)
- Сребро – во матични плочи и батериите (300-400 г/тон)
- Платина и паладиум – во катализаторите
- Ретки земјени метали – неодим, европиум, диспрозиум
Процеси на извлекување
Флотација: Физички процес на одвојување материјали според површинските својства. Честичките се мешаат со вода и хемикалии, а воздушните меурчиња ги носат одредени метали на површината.
Топење: Високотемпературни процеси (над 1000°C) за раздвојување метали според точките на топење.
Хемиска екстракција: Користење киселини и други растворувачи за селективно растворање на метали.
Состојбата во Северна Македонија
Правна рамка
Македонија има развиено законска регулатива која е усогласена со ЕУ стандардите:
- Закон за управување со електрична и електронска опрема и отпадна електрична и електронска опрема
- Закон за проширена одговорност на производителите
- Правилници за постапување со посебни текови на отпад
Министерството за животна средина и просторно планирање е надлежно за:
- Издавање дозволи за управување со отпад
- Управен надзор над правните лица
- Водење евиденција на управувачите со отпад
- Регистрација на производителите
Колективни постапувачи
“Елколект” – главниот колективен постапувач со Е-отпад во Македонија кој:
- Презема обврски на производителите
- Организира бесплатно собирање
- Воспоставува мрежа од собирни места
- Обезбедува информации за граѓаните
Проблеми во практиката
Нерегулирано работење:
- Складирање во неадекватни услови (како во Трубарево)
- Недоволен инспекциски надзор
- Мешање различни видови отпад
Неформален сектор:
- Неконтролирано собирање од депонии
- Неправилно разглобување без заштитна опрема
- Несоодветно депонирање на остатоците
Случајот “Ф-Групација” – што треба да знаеме
Основни факти за компанијата
“Ф-Групација” ДООЕЛ Скопје е друштво за услуги и трговија кое работи во категоријата “Обновување на енергија од отпадот”. Компанијата постои од 1998 година и имала важечка 10-годишна дозвола за управување со отпад издадена од Министерството за животна средина во 2021 година.
Клучни прашања што бараат одговори
1. Видови активности
Дали фирмата вршела само складирање или и преработка?
- Складирање е релативно едноставна активност
- Флотација и топење се комплексни индустриски процеси
- За секоја активност се потребни различни дозволи и безбедносни мерки
2. Дозволи и лиценци
За што точно имала дозвола фирмата?
- Само за собирање и складирање
- За механичка обработка (разглобување)
- За хемиска обработка (флотација)
- За металуршка обработка (топење)
Секоја од овие активности бара различни:
- Технички услови за објектите
- Заштитна опрема
- Системи за контрола на емисии
- Планови за итни ситуации
3. Инспекциски надзор
Кога последен пат била контролирана фирмата?
- Редовни годишни инспекции
- Вонредни контроли врз основа на пријави
- Контрола на условите за складирање
- Проверка на документацијата
4. Извоз и продажба
Каде се извезувал отпадот?
- Во кои земји се испорачувал обработениот материјал
- Дали се следеле процедурите за прекугранично движење
- Дали се платени соодветните такси
5. Безбедносни мерки
Дали биле исполнети условите за:
- Противпожарна заштита
- Складирање на опасни материјали
- Заштита на работниците
- Заштита на околината
Одговорности на институциите
Министерство за животна средина
- Издавање на дозволи според стандардите
- Редовен инспекциски надзор
- Контрола на извештаите од управувачите
- Следење на националните цели за рециклирање
Државен инспекторат за животна средина
- Проверка на условите на работење
- Контрола на емисиите
- Санкционирање на прекршоците
- Наредување корективни мерки
Локална самоуправа
- Урбанистичко планирање
- Градежни дозволи
- Комунални инспекции
- Заштита на граѓаните
Заклучоци и препораки
Што покажа случајот во Трубарево
- Системски недостатоци во надзорот над индустријата за отпад
- Неадекватно планирање – индустриски објекти во близина на населени места
- Недоволна транспарентност во работењето на институциите
- Потреба од подобри итни планови за вакви инциденти
Што треба да се направи
Краткорочно:
- Целосна истрага за причините за пожарот
- Ревизија на сите дозволи за слични активности
- Мерења на загадувањето на воздух, вода и почва
- Задолжитени медицински прегледи на засегнатото население
Среднорочно:
- Зајакнување на инспекциските служби
- Дигитализација на системот за следење на отпадот
- Зонирање на индустриските активности
- Подобрување на итните планови
Долгорочно:
- Развој на модерни центри за рециклирање
- Инвестиции во чисти технологии
- Јакнење на свеста на граѓаните
- Интеграција во европските системи
———————————————————————————————————————————————————————-
Електронскиот отпад е едновремено еколошки проблем и економска можност. Правилното управување може да донесе значителни придобивки – заштита на околината, креирање работни места и извлекување вредни материјали.
Клучот е во транспарентноста, стриктниот надзор и одговорноста на сите актери – од владата до приватниот сектор.
Граѓаните заслужуваат да знаат дека индустриите во нивната близина работат безбедно и законски. Случајот во Трубарево мора да биде последниот таков инцидент во нашата земја.
Сашо ДЕНЕСОВСКИ
