Жртвите направени од женските борци во босанската војна од 1992 до 1995 година остануваат во голема мера непрепознаени. Една од нив изјави за БИРН дека три децении подоцна сè уште страда од посттрауматско стресно растројство.
Историска аномалија
Терминот „ветеран“ традиционално евоцира слики од хетеросексуален, способен машки воин – патриот кој е подготвен да го жртвува својот живот за својата татковина. Сликата на машки воин, способен за агресија и насилство, доминира во популарните прикази на вооружените конфликти и популарната култура, пишува БИРН.
Спротивно на тоа, женскиот борец е прикажан како историска аномалија, исклучена од воениот дискурс. Поранешната снајперистка Нусрета (не е нејзиното вистинско име) е една од тие жени.
Како и многу други ветерани од војната во Босна и Херцеговина од 1992 до 1995 година, Нусрета е невработена. Таа е разведена и има три ќерки, од кои најмладата има 19 години и сè уште живее со неа.
По војната, таа беше неподвижна со месеци
Во раните педесетти години, Нусрета страда од ПТСН и хроничен ревматизам. По војната, таа беше имобилизирана со месеци поради артритис предизвикан од спиење во ровови, изложеност на студ и лежење на влажна, замрзната земја. Денес, таа е регистрирана како лице со попреченост и добива надоместоци за инвалидитет во земјата во која се пресели откако ја напушти Босна во 2003 година.
Таму, ѝ беше дијагностициран ПТСН по само неколку сеанси со психолог.
„Ме праша како можам да продолжам по сè низ што поминав“, изјави Нусрета за БИРН. „Му кажав многу малку за моето воено искуство, па дури и тоа го шокираше.“
Нусрета едвај врзува крај со крај и се чувствува отфрлена од нејзината заедница затоа што ги прекрши традиционалните родови норми со тоа што се приклучи на војската. Други жени ја навредуваа кога дознаа дека зела оружје.
„Некои цивилки ми кажаа директно дека сум кучка“, рече таа.
„Сопругата на мојот командант ме праша: „Зошто се приклучи на војската? Мора да е затоа што сакаш да спиеш со нив (војниците).“ Веројатно беше љубоморна; не ме познаваше“, додаде таа.
Според Нусрета, и мажите и жените ги перцепираат жените борци како отпадници и изроди.
Неколку илјади жени служеле во Армијата на БиХ
„Никогаш не добив ниту еден позитивен коментар за мојата служба од никого, па на крајот престанав да кажувам дека сум во војска, а камоли каква е мојата улога. Дури и сестра ми ми рече: „Вие сте варвари“. Кога барав работа по војната, мислев дека имам предност и бенефиции затоа што служев. Ми рекоа во лице: „Сите сте варвари, бевте во шумата, имаме нормални луѓе кои не полуделе од војната“. И тоа не важеше само за мене, туку и за моите другари“, се сеќава Нусрета.
Само неколку илјади жени служеле во Армијата на БиХ, но таа сретнала малку од нив. Тој се сеќава на некои кои работеа административна работа, ги негуваа ранетите или готвеа, „но меѓу војниците имаше само една жена и јас – многу малку“:
„Ни беше студено и гладно. Се туширавме во потокот и користевме импровизирани тоалети. Пет дена на фронтот, потоа смена, спиење и туширање, па повторно назад на фронтот.“
Жени бранители – невидливи
Според податоците од Министерството за одбрана на Украина од минатиот септември, ставовите кон борбените улоги на жените значително се променија во последните децении – повеќе од 68.000 жени служат во вооружените сили на Украина денес, што е зголемување од 50% во однос на 2021 година, годината пред целосната инвазија на Русија. Шест проценти од нив се жени снајперисти.
Сепак, искуствата на жените ветерани остануваат во голема мера неевидентирани и непризнаени.
Нема сеопфатна статистика распределена по пол за бројот на жени кои се приклучиле на различните воени и паравоени формации во Босна во текот на 1990-тите. Но, според директорот на архивите на Федерацијата на Босна и Херцеговина, вкупно 5.360 жени се бореле во Армијата на Босна и Херцеговина за време на војната.
Во Федерацијата на Босна и Херцеговина постојат најмалку две здруженија кои ги здружуваат жените ветерани. Сабахета Чутук, која била помошничка командантка на Првата славна Вишеградска бригада, вели дека здружението е основано затоа што многу жени ветерани веќе починале.
„Имаме многу малку информации за тоа колку жени се инвалиди“, додаде таа.
Што по војната? „Тие изградија четири џамии во нашиот град, а нема служба за итни случаи.“
Три децении откако престана пукањето, Нусрета вели дека чувствува дека ветераните како неа се заборавени.
Таа зборува за повоена Босна со разочарување и вели дека никогаш повеќе нема да се бори.
„Тие изградија четири огромни џамии во мојот град, но нема служба за итни случаи“, рече Нусрета.
„Познавам семејства кои ги загубија двата сина во оваа војна – сами, без ништо… Дали за ова се боревме? Не. Не бевме националисти; имав другари од сите националности кои се бореа со мене“, додаде таа.
Тие другари, вели таа, сè уште едвај сврзуваат крај со крај, „додека секој што командуваше „Во Босна, сè зависи од тоа дали си член на партија. Ја изгубивме оваа војна. Кога твојата сопствена држава те понижува, нема ништо полошо. Бевме подготвени да ги изгубиме нашите животи. Она што навистина боли е ставот на државата кон луѓето по сè“, истакнува таа.
Но, за Нусрета, вели таа, уште поболно од сиромаштијата е фактот што жртвата на ветераните не е препознаена.
„Она што најмногу ми недостига е признанието. Тоа најмногу боли. Никој не се грижи за нас или за луѓето што ги загубија своите најблиски“, рече Нусрета.
