Кога сметката за струја станува невозможна математика: Студени домови и празни џебови

Топ Вести - Слушај сега

Зголемувањето на цената на електричната енергија претставува еден од најосетливите удари врз семејните буџети и деловниот сектор во Северна Македонија. Овој проблем не е изолиран, туку е дел од поширока регионална и глобална енергетска криза, но неговите локални последици заслужуваат внимателна анализа.

Реалноста на домаќинствата

Просечното македонско домаќинство денес плаќа значително повеќе за струја отколку пред неколку години. Сметките за електрична енергија, кои некогаш изнесуваа 2.000-3.000 денари месечно, сега лесно можат да достигнат 5.000-7.000 денари, особено во зимските месеци кога се користи електрично греење. За семејство кое живее на минимална плата од 23.000 денари , ова претставува речиси една третина од месечниот приход.

Проблемот е уште подлабок кога се земе предвид дека минималната плата од околу 20.000 денари нето мора да покрие уште низа основни животни трошоци. Во поголемите градови, кирија од 10.000-15.000 денари, храна за семејство од 8.000-12.000 денари, превоз, комуналии – сето тоа создава равенка каде што математиката едноставно не функционира. Додавањето на поскапата струја на веќе тешката листа од трошоци создава невозможна ситуација за илјадници граѓани.

Ланчаната реакција на поскапување

Зголемувањето на цената на струјата не застанува на семејните буџети – тоа има директен ефект врз целата економија:

Производниот сектор се соочува со драстично зголемени трошоци, особено енергетски интензивните индустрии. Текстилната индустрија, металопреработката, прехранбената индустрија – сите тие мораат да ги впишат овие трошоци во финалната цена или да го намалат профитот. Компанија која производи облека и чии машини работат во три смени одеднаш плаќа 30-40% повеќе за струја. Каде одат тие пари? Директно во цената на производот.

Малите бизниси се најранливи. Пекарата на аголот која работи со фурна 24 часа, фризерскиот салон со фенови и бојлери, кафулето во населбата со машини за кафе и климатизација – сите тие работат со тенки маргини и немаат простор за апсорбирање на дополнителни трошоци. Резултатот е неизбежен: или затворање или поскапување. И кога поскапат, тие исти граѓани со минимална плата повеќе не можат да си дозволат ни кафе, ни фризер, ни свеж леб.

Земјоделството исто така страда. Затворените системи за производство на домати, системите за наводнување со пумпи, ладилниците за зачувување на овошје и зеленчук – сето тоа чини значително повеќе. Земјоделецот кој сака да биде конкурентен и да произведува надвор од сезона мора да вложи во енергија. Кога струјата поскапува, неговите производи поскапуваат, или едноставно станува непрофитабилно да произведува.

Услужниот сектор не е поштеден. Хотелите, ресторантите, трговски центри – сите имаат огромна потрошувачка на електрична енергија. Климатизација, осветлување, кујни, лифтови. Зголемените трошоци се префрлуваат на цените на услугите, што дополнително го намалува купувачкиот капацитет на граѓаните.

Социјалната цена

Постои една тивка драма која се одвива во македонските домови. Пензионери кои седат во студени станови бидејќи не си дозволуваат да го вклучат грејалка. Семејства кои пресметуваат дали да вклучат бојлер за топла вода или да се мијат со студена вода. Деца кои учат во ладни соби бидејќи родителите штедат на греење.

Енергетското сиромаштво станува се поизразено. Не станува збор само за неудобност – станува збор за здравствени проблеми, за деца кои не можат да се концентрираат на учење, за стари луѓе кои се изложени на ризик од хипотермија. Станува збор за достоинство, за основното човеково право да живее во топол дом.

Има семејства кои бираат меѓу греење и храна. Ова не е хиперболична реторика – ова е секојдневна реалност за илјадници македонски граѓани. Кога мора да избираш дали да купиш месо за вечера или да вклучиш радијатор, нешто фундаментално не функционира во системот.

Дилемата на енергетската политика

Критичкиот поглед бара да се постави прашањето: зошто сме тука?

Години немаше инвестиции во енергетската инфраструктура. Електростопанството се потпираше на стари термоелектрани и хидроцентрали, без сериозни чекори кон диверзификација и модернизација. Термоелектраните РЕК Битола и Осломеј се стари, неефикасни, еколошки спорни. Хидроцентралите зависат од количината на дожд и снег – нешто што климатските промени го прават се понепредвидливо.

Зависноста од увоз на електрична енергија нè направи ранливи на глобалните шокови во цените. Кога Европа се соочи со енергетска криза поради војната во Украина и прекинот на руските гасни испораки, цените на електрична енергија на регионалните пазари експлодираа. Македонија, како нето увозник, беше директно погодена.

Истовремено, политиката на „социјално прифатливи” цени долго време ја одложуваше неизбежната реалност. Субвенционираните цени ги исцрпија државните ресурси без да создадат услови за долгорочна одржливост на секторот. Електростопанството работеше со загуби, немаше средства за инвестиции, инфраструктурата се распаѓаше.

Фалшливи решенија

Повиците за замрзнување на цените или нивно враќање на претходните нивоа звучат привлечно, но игнорираат неколку реалности:

Субвенциите чинат огромно. Државата издвојува стотици милиони евра годишно за да ги субвенционира цените на струјата. Тие пари доаѓаат од даноците на истите тие граѓани. Наместо да се инвестираат во здравство, образование, инфраструктура, тие одат за субвенции кои често пати им помагаат и на оние што не им требаат – семејства со високи приходи, бизниси кои можат да плаќаат пазарни цени.

Ниските цени не поттикнуваат ефикасност. Кога струјата е евтина, нема стимул за штедење, за инвестиции во изолација, за купување ефикасни уреди. Зградите остануваат енергетски неефикасни, луѓето не ги гасат светилките, греачите работат на максимум со отворени прозорци.

Електростопанството не може да функционира со загуби. Ако компанијата што произведува и дистрибуира струја континуирано работи со загуба, таа не може да одржува инфраструктура, не може да инвестира, не може да се развива. Резултатот се почести прекини на струја, стара опрема, загуби во дистрибутивната мрежа.

Но исто така е нереално да се очекува дека граѓаните едноставно можат да ги апсорбираат овие зголемувања без последици. Постои лимит на тоа колку еден просечен граѓанин или мал бизнис може да поднесе. Кога вработен со минимална плата плаќа една третина од својот приход само за струја, тоа не е одржливо.

Вистинските решенија се долгорочни и комплексни

Излезот од оваа криза не е лесен ниту брз, но постојат насоки кои можат да помогнат:

Масовни инвестиции во обновливи извори. Македонија има огромен потенцијал за сончева и ветерна енергија. Наместо да увозиме струја од соседите, можеме да произведуваме сопствена. Сончевите панели стануваат се поевтини и поефикасни. Ветерната енергија во планинските региони е недоволно искористена. Потребни се сериозни државни инвестиции, но и поттикнување на приватниот сектор и граѓаните да инвестираат во сопствени капацитети.

Програма за енергетска ефикасност. Стари згради со лоша изолација, прозорци кои пропуштаат студен воздух, стари котли и греачи – тоа се енергетски црни дупки. Потребна е национална програма за санација на станбениот фонд, субвенции за фасадна изолација, замена на прозорци, инсталација на ефикасни системи за греење. Инвестицијата се враќа преку намалена потрошувачка.

Таргетирана социјална поддршка. Наместо општо субвенционирање што им користи и на богатите, потребна е таргетирана помош за најранливите. Енергетски ваучери за пензионери со ниски пензии, за семејства со многу деца, за лица со попреченост. Помош која навистина стигнува до оние што им треба.

Диверзификација на изворите. Зависноста од еден или два извори е ризична. Потребна е комбинација од хидро, термо, сончева, ветерна енергија, можеби и гас како транзициско решение. Потребни се интерконекции со соседите за да можеме и да увозиме и да извозиме кога е потребно.

Транспарентност и планирање. Граѓаните заслужуваат да знаат зошто цените се зголемуваат, каде одат парите, какви се плановите за иднина. Наместо ненадејни шокови, потребно е постепено прилагодување со јасна комуникација.

Балансот меѓу економија и човечност

Критичката анализа мора да ги признае двете страни на оваа кованица. Од една страна, електричната енергија има реална цена на производство и дистрибуција. Не може бесконечно да се субвенционира нешто што чини повеќе отколку што се наплаќа. Економските закони не дозволуваат вечно дефицитарно работење.

Од друга страна, електричната енергија не е луксуз или избор – тоа е основна потреба во модерното општество. Ниту едно семејство не може да функционира без струја. Ниту еден бизнис не може да работи без енергија. Општество кое дозволува своите најранливи граѓани да седат во студени домови бидејќи не можат да си дозволат струја е општество кое ги изгубило основните вредности.

Прашањето не е дали цените треба да се зголемат или не – прашањето е како да се направи тоа на начин кој е економски одржлив но социјално праведен. Како да се заштитат најранливите без да се создаде неодржлив фискален товар. Како да се поттикне ефикасност без да се жртвуваат оние што немаат избор.

———————————————————————————————————————————

Поскапувањето на струјата не е само економско прашање – тоа е прашање на социјална правда, на животен стандард, на иднината што ја градиме. Додека технократите зборуваат за пазарни цени и либерализација, вистинските луѓе седат во студени домови и се прашуваат како ќе ја платат следната сметка.

Решението не е во едноставни одговори или популистички ветувања. Решението не е ни во слепо следење на пазарни принципи ни во неодржливо субвенционирање. Решението е во храбра, долгорочна политика која балансира меѓу економската реалност и социјалната одговорност.

Потребни се инвестиции, потребна е модернизација, потребна е ефикасност. Но над сè, потребна е правда – правда која обезбедува дека товарот на транзицијата нема да падне најтешко на оние што најмалку можат да го понесат.

Енергијата не е привилегија туку основно право. Општество кое го разбира тоа е општество кое е подготвено да инвестира во својата енергетска иднина, да го заштити својот народ, и да гради економија која работи за сите, не само за неколкумина.

Времето за лесни решенија помина. Дојде времето за храброст, за визија, за вистински реформи кои ќе ја извадат Македонија од енергетската несигурност и ќе обезбедат дека секој граѓанин може да живее со достоинство во топол дом.

Сашо Денесовски