Апсењето на директорот на Агенцијата за финансиска поддршка во земјоделството и руралниот развој со мито од 50.000 евра ја отвори Пандорината кутија на сомнителни практики што годинава тивко се шепотеле во јавноста
- Скандалот што ја разголи системската корупција
- Како функционира шемата?
- Двете лица на ИПАРД: Успех на хартија, сомнежи во пракса
- Зошто беше молчето толку долго?
- Што покажува споредбата со регионот?
- Императив за темелна ревизија
- Јавност на податоците како предуслов за доверба
- Долгорочни реформи за одржлив систем
- Европската димензија на проблемот
- Прилика за системска промена
Скандалот што ја разголи системската корупција
Апсењето на директорот на АФППЗРР поради барање мито од 50.000 евра од сопственикот на мелничко-преработувачки капацитет од Велешта кај Струга не е изолиран инцидент. Тоа е кулминација на долгогодишни сомневања за злоупотреби во доделувањето на милионските европски средства од ИПАРД програмата. Случајот го илустрира она што земјоделците, стручната јавност и невладиниот сектор го нарекуваат “јавна тајна” – систематски неправилности во управувањето со еден од најзначајните развојни инструменти на земјата.
ИПАРД (Инструментот за претпристапна помош за рурален развој) е програма на Европската унија наменета за поддршка на земјоделството и руралниот развој во земјите кандидатки. За Северна Македонија, ова претставува стотици милиони евра наменети за модернизација на земјоделството, подобрување на конкурентноста и развој на руралните средини. Меѓутоа, кога механизмите за контрола отстапуваат, а корупцијата го пронаоѓа својот пат, овие средства наместо катализатор за развој стануваат извор на дополнително осиромашување на системот.
Како функционира шемата?
Според информациите кои испливаа со апсењето, директорот на агенцијата побарал мито за да го забрза или овозможи одобрувањето на грантот. Овој modus operandi не е нов. Анализата на досегашните пракси покажува неколку вообичаени модели на злоупотреба:
Селективно информирање: Потенцијалните корисници не добиваат рамноправен пристап до информации за отворените повици. Оние со врски добиваат детални упатства, додека другите остануваат во неизвесност.
Манипулација со критериумите: Критериумите за оценување понекогаш се формулирани или интерпретирани на начин што оди во прилог на однапред одредени апликанти.
Забавување на процедурите: За оние што одбиваат да платат, процесот бесконечно се одолговлекува со административни пречки, додека “кооперативните” апликанти брзо добиваат зелено светло.
Фиктивни инвестиции: Постојат индиции за одобрени проекти со надувани буџети каде разликата завршува како провизија за посредниците во системот.
Двете лица на ИПАРД: Успех на хартија, сомнежи во пракса
На хартија, ИПАРД програмата во Северна Македонија покажува импресивни резултати: стотици одобрени проекти, модернизирани капацитети, нови работни места. Официјалните извештаи зборуваат за успешна имплементација и висока апсорпција на средствата. Но под површината, сликата е поинаква.
Земјоделците од теренот, особено помалите стопанства, годинава зборуваат за непристапност на програмата. Сложените административни процедури, потребата за сопствено учество и неформалните барања создаваат непремостливи бариери за вистинските мали и средни земјоделски производители – токму категоријата за која ИПАРД е примарно наменет.
Од друга страна, поголемите, финансиски моќни апликанти, често со политички или бирократски врски, лесно навигираат низ системот. Ова создава парадоксална ситуација каде европските средства наменети за рамномерен рурален развој всушност ја продлабочуваат нееднаквоста меѓу играчите на пазарот.
Зошто беше молчето толку долго?
Фактот дека овие практики биле “јавна тајна” отвора непријатни прашања за целиот систем на проверки и противтежи. Каде беа внатрешните контролни механизми? Зошто Државниот завод за ревизија не детектираше неправилности порано? Каква беше улогата на ЕУ делегацијата која мониторира имплементација на програмата?
Одговорите укажуваат на системски проблем. Контролните тела често се обремети со формални процедури наместо да вршат суштинска контрола. Политичките интереси честопати надвладуваат над професионалните стандарди. Свидетелите и пријавувачите немаат доволна заштита, а јавниот притисок е ограничен поради сложеноста на материјата која не е лесно разбирлива за пошироката јавност.
Што покажува споредбата со регионот?
Злоупотребите со ИПАРД не се специфичност само на Северна Македонија. Слични скандали избија во Србија, Албанија и други земји корисници на програмата. Меѓутоа, она што ги разликува успешните имплементации од проблематичните е силината на институциите, транспарентноста на процесите и волјата за санкционирање на прекршувачите.
Хрватска, пред пристапувањето во ЕУ, имплементираше строги мерки за транспарентност, вклучувајќи јавен регистар на сите корисници со детали за одобрените проекти и исплатените суми. Резултатот беше драстично намалување на сомнителните случаи и зголемување на довербата во системот.
Императив за темелна ревизија
Случајот со апсениот директор бара итна и сеопфатна реакција. Потребна е целосна форензичка ревизија на сите одобрени проекти во последните две години, но и поширока анализа на периодот на имплементација на програмата. Оваа ревизија мора да биде независна, професионална и со јасен мандат да ги идентификува не само финансиските неправилности туку и системските слабости што ги овозможија.
Конкретно, ревизијата треба да опфати:
Проверка на усогласеноста меѓу одобрените проекти и реално реализираните инвестиции. Дали се набавени опремата и објектите како што е пријавено? Дали цените одговараат на пазарните?
Анализа на процесот на донесување одлуки: Како се оценувале апликациите? Дали комисиите биле непристрасни? Дали постојат обрасци кои укажуваат на фаворизирање?
Испитување на финансиските текови: Каде точно завршиле парите? Дали има фиктивни фирми, завишени фактури или други индиции за перење пари?
Мапирање на конфликт на интереси: Дали некои од одобрените корисници имаат врски со носителите на одлуки?
Јавност на податоците како предуслов за доверба
Транспарентноста е најдобро лекување против корупција. Сите корисници на ИПАРД средства, без исклучок, мораат да бидат јавно објавени со детали за висината на грантот, намената, реализираните активности и постигнатите резултати. Овој пристап е стандард во земјите со развиени демократски системи и нема причина Северна Македонија да биде исклучок.
Јавноста има право да знае како се трошат нејзините пари – а средствата од ИПАРД, иако доаѓаат од ЕУ, се наменети за развој на државата и секој граѓанин има интерес од нивна правилна употреба. Отворена база на податоци би овозможила граѓански мониторинг, истражувачко новинарство и академски анализи кои би придонеле кон подобра контрола и превенција на злоупотреби.
Долгорочни реформи за одржлив систем
Истрагата и санкционирањето на одговорните се само првиот чекор. За да се спречат идни злоупотреби, потребни се системски реформи:
Дигитализација на целиот процес со автоматизирани контроли би ја намалила човечката компонента каде се случуваат злоупотребите. Независни, ротирачки комисии за оценување би го отежнале воспоставувањето на корумпирани мрежи. Заштита на пријавувачите (whistleblowers) е клучна за рано откривање на проблемите. Вклучување на граѓанското општество во мониторингот би обезбедило дополнителен слој на надзор.
Европската димензија на проблемот
Оваа афера не е само домашна работа. Тоа е тест за сериозноста на ЕУ во борбата против корупцијата во земјите кандидатки. Како ќе реагира Брисел? Дали ќе биде ова причина за рестрикции или прилика за засилена поддршка во градењето институции?
Искуството покажува дека условеноста функционира. Кога ЕУ јасно стави критериуми и ги следи, реформите се одвиваат. Кога надзорот е попуштен, старите пракси се враќаат. Овој момент е критичен за да се постават јасни стандарди и последици.
Прилика за системска промена
Скандалот со ИПАРД е огледало на пошироката состојба во државата – слаби институции, раширена корупција, недостаток на транспарентност и одговорност. Но кризи како овие може да бидат и прекретници, ако постои вистинска волја за промена.
Граѓаните, медиумите, граѓанското општество и меѓународната заедница мора да инсистираат на целосно расчистување со оваа афера. Тоа не значи само казнување на директорот и евентуално уште неколку личности. Тоа значи суштински реформи кои ќе обезбедат дека европските милиони навистина ќе го постигнат својот циљ – развој на земјоделството и подобар живот на руралното население.
ИПАРД програмата е моќен инструмент за трансформација. Во криви раце, таа станува извор на личен збогатување и продлабочување на нееднаквостите. Во правите раце, со соодветни контроли и транспарентност, таа може да биде катализатор за вистински развој. Изборот е јасен, а времето за одлука е сега.
Сашо ДЕНЕСОВСКИ
