Државната изборна комисија (ДИК) на Северна Македонија донесе одлука која драстично ги намалува барањата за независните кандидати на претстојните локални избори во октомври. Сега ќе бидат потребни само два потписа од двајца избирачи за да можат независните кандидати за советници и градоначалници да учествуваат на изборите.
Оваа одлука доаѓа по сложена правна ситуација – Уставниот суд ги укина членовите 17 и 18 од измените на Изборниот законик од март 2024 година, со кои се зголеми прагот на 1% од запишаните избирачи. Претходното барање беше фиксирани 1.000 потписи, независно од бројот запишани гласачи во изборната единица или општината.
Правната дилема
ДИК се најде во тешка позиција по одлуката на Уставниот суд. Членот 60 од Изборниот законик директно го дава правото на групи избирачи да поднесуваат листи и да учествуваат на изборите, но без собирање потписи. Меѓутоа, практично се наметнуваше некаков минимален праг за да се избегне целосниот хаос.
Како што објасни претседателот на ДИК Борис Кондарко: „Суштински без собирање требаше да биде односно со 0 потписи, но со Правилникот се предлага најмалку два потписа од најмалку два избирачи, а тоа во суштина не менува ништо”.
Политичките последици
Аргументи „ЗА” либерализацијата:
Демократичност и достапност: Нискиот праг им овозможува на сите граѓански кандидати со минимална поддршка да учествуваат на изборите, без бирократски пречки.
Реакција против претходните рестрикции: Измените од март 2024 година беа критикувани како оневозможување учество на независните кандидати преку превисоки барања.
Правна неопходност: По укинувањето од Уставниот суд, ДИК немаше избор освен да ја примени најлибералната можна интерпретација.
Аргументи „ПРОТИВ” – ризици од „желботека”:
Развој на хаос: Два потписа практично значат дека секој може да се кандидира без реална општествена поддршка.
Пребројност на гласачките ливчиња: Во држава со 66 политички партии за под 2 милиони жители, дополнителното зголемување на кандидатите може да создаде конфузија кај избирачите.
Потенцијал за злоупотреба: Многу нискиот праг може да дозволи тактички кандидатури, наменети да ги распрснат гласовите или да ги збунат избирачите.
Споредбена перспектива
На претходните локални избори во 2021 година беа потврдени 303 листи за градоначалници и 567 за советници, од кои голем дел беа листи поднесени од групи граѓани. Сега овие бројки можат драстично да се зголемат.
Прогнози и оценка
Веројатни сценарија:
- Умерено зголемување: И покрај нискиот праг, реалната желба и ресурси за кампања можат да го ограничат бројот кандидати.
- Експлозивен раст: Драстичното намалување може да доведе до стотици нови кандидатури.
- Тактички злоупотреби: Користење на фиктивни кандидатури од страна на големите партии.
Среднорочни последици:
Оваа одлука веројатно ќе биде тестирана во практиката на октомвриските избори. Ако доведе до значителна конфузија или злоупотреби, може да се очекува нова законодавна реакција пред следните избори.
—————————————————————————————————————————————————————————————————–
Одлуката на ДИК е производ на правна неопходност повеќе отколку на размислена политика. И покрај тоа што го штити принципот на демократското учество, таа носи реални ризици од претворање на изборите во „желботека” за амбициозни поединци.
Вистинскиот тест ќе биде практиката – дали избирачите ќе бидат збунети од премногу опции, или ќе се справат компетентно со побогатиот избор. Истовремено, институциите треба внимателно да следат за потенцијални злоупотреби и да бидат подготвени за законодавни корекции, ако практиката покаже сериозни проблеми.
Клучното прашање останува: Дали оваа одлука ќе го зајакне демократското учество или ќе ги претвори локалните избори во несериозна „желботека” каде што секој со два пријатели може да се најде на гласачкото ливче?
Сашо Денесовски
