Односите меѓу Република Северна Македонија и Република Бугарија претставуваат еден од најкомплексните билатерални спорови во современа Европа. Спорот се засновава на фундаментални разлики во разбирањето на историјата, јазикот, културата и националниот идентитет, што директно влијае на евроинтеграциските процеси на Северна Македонија.
Суштината на спорот
Клучни спорни прашања
Централните точки на несогласување се:
- Јазичното прашање – Бугарија тврди дека македонскиот јазик е дијалект на бугарскиот, додека Северна Македонија инсистира на признавање на македонскиот како посебен јазик
- Историски личности – Статусот на личности како Гоце Делчев, Даме Груев и други револуционери од ВМРО остануваат предмет на спор
- Национален идентитет – Бугарија не го признава постоењето на посебна македонска нација пред 1945 година
- Малцинските права – Прашањето за статусот на македонското малцинство во Бугарија
Историската димензија на спорот
Спорот има длабоки историски корени кои се протегаат далеку назад во историјата. Македонската страна се повикува на древни историски традиции и континуитет кој датира од средновековниот период. Според македонските историчари, македонскиот народ почнува да се обликува како посебен етникум во раното средновековие од античкото домородно население и словенските доселеници. Еден од најстарите историски извори за македонските Словени е “Животот на Св. Димитрија Солунски” од 6-от век, каде македонските словенски племиња се прикажуваат како имаат свои кнежевства и локална самоуправа.
Особено значајно е Самоиловото Царство (969-1018), кое се смета за првата држава на македонските Словени во нивното востание против Бугарија во 969 година. Иако модерните бугарски и дел од српските историчари го именуваат како Бугарско Царство, македонската историографија тврди дека тоа била држава на македонските Словени со престолнина во Охрид.
Црковната димензија: Охридската Архиепископија
Посебно важен аспект од историската аргументација е црковната традиција. Охридската Архиепископија, која денес е дел од името на Македонската православна црква, има илјадагодишна историја која датира од 10-от век. Таа била првата словенска православна црква што дејствувала на голем дел од Балканскиот Полуостров и се смета за историска составница на македонската духовна традиција.
За разлика од тоа, Бугарската православна црква како автокефална национална црква е создадена на 28 февруари 1870 година, што значи дека е за речиси илјада години помлада од Охридската традиција. Овој факт претставува еден од најјаките аргументи во македонската позиција дека македонската духовна и национална традиција има подлабоки корени од бугарската.
Бугарската асимилаторска политика
Бугарската асимилаторска политика кон Македонците има систематски карактер и особено се интензивира во 20-от век. Според македонските тврдења, Бугарите биле дел од бугарската нација само до почетокот на 20-от век, кога голем дел од Македонија со Балканските воини потпадна под српска доминација. Оваа политика се манифестирала низ различни форми на присилување за одрекување од сопствениот македонски идентитет и прифаќање на бугарскиот идентитет.
Актуелни политички позиции
Позиција на Северна Македонија
Актуелната влада на премиерот Христијан Мицкоски, која дојде на власт по изборите во мај 2024 година, зазема пократок став во односите со Бугарија. Мицкоски јавно ги критикуваше претходните власти, особено Бујар Османи, Димитар Ковачевски и Бојан Маричиќ за “штетниот договор со Бугарија”, алудирајќи на Француско-германскиот предлог од 2022 година.
Клучните елементи на македонската позиција се:
- Отфрлање на барањата за промена на идентитетот и јазикот
- Инсистирање на достоинствен влез во ЕУ без компромитирање на основните национални вредности
- Критика кон претходните владејачки структури за прифаќање на неприфатливи условности
Позиција на Бугарија
Бугарската позиција останува непроменета во своите основни барања. Бугарскиот министер за надворешни работи Георг Георгиев неодамна изјави дека “за Македонија нема план Б”, што укажува на продолжување на тврдата линија.
Бугарските барања вклучуваат:
- Признавање на заедничката историја според бугарската интерпретација
- Престанок на употребата на термини како “бугарски фашистички окупатор”
- Имплементација на заедничката комисија за историски и образовни прашања
Европската димензија
Влијанието врз евроинтеграциите
Билатералниот спор директно влијае на европската иднина на Северна Македонија. Иако преговорите со ЕУ формално започнаа во 2022 година по прифаќањето на француско-германскиот предлог, реалниот напредок останува ограничен поради непреодливите разлики.
Според извештајот од ноември 2024 година, “оценката за вкупната подготвеност на земјата за 2024 година е добро ниво на подготвеност, односно 3,22 во споредба со 3,13 во 2023 година”, што покажува технички напредок, но политичките пречки остануваат.
Црковниот аспект на европската интеграција
Интересно е да се забележи дека црковното прашање исто така има своја европска димензија. Во мај 2022 година, Вселенската патријаршија ја прими Македонската православна црква во канонско евхаристиско единство и ѝ ја призна посебноста, но под називот Охридска архиепископија. Српската православна црква ја призна автокефалноста на МПЦ-ОА, а подоцна и Бугарската православна црква го призна томосот со кој Српската црква ѝ дава автокефалност на Македонската православна црква.
Овој развој на настаните во црковната сфера покажува дека меѓународната заедница, вклучувајќи ги и најстарите православни институции, ја признава посебноста на македонската духовна традиција преку Охридската Архиепископија – што е директна поткрепа на македонската позиција за историски континуитет.
Скандалот во Европскиот парламент
Неодамна избувна т.н. “Скопјегејт” скандал во Европскиот парламент, каде се обвинува дека “странска влада”, т.е. Македонија, влијаела недозволиво на содржината на извештајот на Томас Вајц, што предизвика нови тензии и обвинувања од страна на Бугарија.
Културни и општествени димензии
Систематската асимилација во 20-от век
Асимилацијата на Македонците во 20-от век зема системски карактер. Процесот на асимилација вклучува груби и суптилни методи со кои се присилувале Македонците да се одречат од сопствениот идентитет и да го прифатат идентитетот на доминантниот етникум. Особено драматичен период е бугарската окупација на Македонија во Втората светска војна (1941-1944), кога Бугарија, без да учествува во воените дејствија, по покана на Германија преазема контрола врз Вардарска Македонија.
Случајот со ГоцеДелчев
Скорешниот инцидент со откажувањето на гостувањето на македонските уметнички Валентина Божиновска и Илина Митревска во Софија покажува како спорот продолжува да се рефлектира на културниот план. Причината за откажувањето беше поврзана со прославата на Гоце Делчев, што укажува на продолжувањето на спорот за историските личности.
Малцинските права
Според Европската федерација на Асоцијации (ЕФА), постоењето на македонското малцинство во Бугарија се третира како “техничка грешка”, поради што Бугарија не ги спроведува одлуките на Европскиот суд за човекови права. Ова покажува дека прашањето на малцинските права останува нерешено.
Предизвици и перспективи
Внатрешни фактори
Промената на власта во Северна Македонија во 2024 година донесе нов пристап кон односите со Бугарија. Новата влада се обидува да се дистанцира од политиките на претходниците, но фундаменталните прашања остануваат нерешени.
Регионални импликации
Според анализите, во балканскиот регион “не треба да се очекуваат поголеми промени. Со мали и спори поместувања, сѐ ќе остане главно по старо”, што сугерира дека односите меѓу двете земји ќе останат замрзнати во блиска иднина.
Заклучок
Односите меѓу Северна Македонија и Бугарија остануваат во мртва точка, со малку индикации за значителен напредок во блиска иднина. Двете страни се заглавени во свои позиции – Македонија инсистира на зачувување на националниот идентитет и достоинство, додека Бугарија не покажува подготвеност за компромис во основните барања.
Особено важно е да се разбере дека македонската позиција не се базира само на модерни политички соображувања, туку на длабоки историски корени кои се протегаат уште од средновековниот период. Македонската нација има континуитет кој датира од раното средновековие, што го потврдуваат византиски извори од 6-от век. Самоиловото Царство (969-1018) претставува првата држава на македонските Словени во нивното востание против тогашната Бугарија, што укажува на посебен македонски државотворен идентитет.
Бугарската асимилаторска политика, која се интензивираше во 20-от век, се темели на обид за негирање на овој историски континуитет и наметнување на бугарски национален идентитет. Оваа политика достигна својот врв за време на бугарската окупација во Втората светска војна, кога се применувале систематски методи за асимилација на македонското население.
Овој билатерален спор не е само прашање на двете земји, туку има пошироки импликации за стабилноста на регионот и кредибилитетот на процесот на проширување на ЕУ. Решението бара не само политичка волја од двете страни, туку и поактивна улога на европските институции во наоѓање на формула која ќе ги задоволи легитимните интереси на двете земји без компромитирање на основните принципи на европската интеграција.
Клучот за надминување на кризата лежи во признавање на историската вистина дека македонската нација има свои посебни историски корени кои не се помлади од бугарските, и дека асимилаторските политики од минатото не можат да бидат основа за современите односи во рамките на европските вредности.
Сашо Денесовски -Политиколог
