Европската Унија ќе го преиспита својот договор за трговија и соработка со Израел и ќе разгледа дали земјата ги почитува човековите права. Според Мартин Конечни, кој го води Европскиот проект за Блискиот Исток (EuMEP), невладина организација со седиште во Брисел, резултатите ќе бидат значајни и за војната и за угледот на Европа.
Конечни пишува за Гардијан дека по месеци неактивност и соучество во уништувањето на Газа, Европа конечно почнува да се буди.
Десетици илјади убиени луѓе, нападите врз училишта и болници очигледно не беа доволни. Но, заедно со блокадата на хуманитарната помош и отворените повици за етничко чистење, постапките на Израел конечно станаа премногу сериозни за да се игнорираат, негираат или оправдаат. Во последните недели, од европските престолнини доаѓа лавина од невообичаено остри изјави, дипломатски опомени и закани за санкции – секој потег го зајакнува следниот, како одеднаш да се разбудила долго заспана маса.
Меѓу овие случувања, најзначајниот може да биде можното суспендирање на Договорот за асоцијација меѓу ЕУ и Израел, кој ѝ дава на земјата привилегиран пристап до најголемиот единствен пазар во светот. Минатиот месец, холандскиот министер за надворешни работи Каспар Велдкамп го прекина молчењето на ЕУ со писмо во кое бара формална проверка на усогласеноста на Израел со Член 2 од договорот, кој бара „почитување на човековите права“.
Овој потег предизвика бран поддршка од другите земји-членки. На состанокот на министрите за надворешни работи на ЕУ на 20 мај, јасно мнозинство – 17 членови – ја поддржаа холандската иницијатива. Шефицата за европска надворешна политика Каја Калас, која дотогаш беше скептична, очигледно се предомисли за време на состанокот и на крајот јасно стави до знаење дека ќе биде започната проверка.
Дали ова е вистинска пресвртница или уште едно празно ветување? Тоа останува да се види.
Она што е јасно е дека динамиката во рамките на ЕУ се промени. Пред една година, кога Шпанија и Ирска – владите најгласни за страдањето на Палестинците – предложија ист преглед, тие наидоа на мал одговор. Холандија, традиционално поблиска до Израел и заземајќи го средниот терен во рамките на ЕУ по ова прашање, сега направи клучен потег. Токму овој поширок политички центар, кој досега фаворизираше дијалог и блиски односи со Израел, сега се сврте и застана на страната на покритичните членови. Само најверните сојузници на Израел – вклучувајќи ги Германија, Италија, Унгарија и Чешка – останаа во малцинството што гласаше против прегледот.
Прегледот е само првиот чекор: испитување дали Израел го крши Член 2, кој го дефинира почитувањето на човековите права како „суштински елемент“ на договорот.
Конечни пишува дека, со оглед на обемот на прекршувањата и злосторствата во Газа и на Западниот Брег и наодите на меѓународните судови, таков преглед дури и не треба да биде потребен. Потоа тој цитира еден ирски активист: „Тоа е како да стоиш пред зграда што гори и да бараш преглед за да утврдиш дали навистина гори“. Фактите се јасни – но дури и нивното признавање е политички експлозивно.
Зависи од две лица
Прегледот треба да биде завршен до следниот состанок на министрите за надворешни работи на ЕУ на 23 јуни, а сега зависи од две клучни фигури: Каја Калас и претседателката на Европската комисија, Урсула фон дер Лајен.
Прашањето е: „Дали ќе го потврдат очигледното – дека Израел го прекршил Член 2 – и ќе извлечат логички последици? Или ќе се обидат да ги заштитат односите ЕУ-Израел од понатамошно влошување?“
Калас, либерал од Естонија, до неодамна избегнуваше да го критикува Израел, но сега се чини дека се префрлила на политичкиот центар на ЕУ.
Фон дер Лајен, германска христијанска демократка, го претставува произраелското крило во рамките на блокот. Таа беше лицето на почетната безрезервна поддршка на ЕУ за разорниот одговор на Израел на нападите на Хамас на 7 октомври 2023 година, а потоа во голема мера молчеше додека бројот на цивилни жртви во Газа се зголемуваше. Но, минатата недела, за прв пат, беше кажано дека убивањето цивили од страна на Израел е „одвратно“ и „неоправдано според хуманитарното и меѓународното право“. Таа реторика недвосмислено укажува на единствениот веродостоен заклучок до кој може да се дојде со прегледот.
Откако ќе заврши прегледот, министрите за надворешни работи на ЕУ ќе разговараат за следните чекори, кои веројатно ќе вклучуваат суспендирање на договорот за асоцијација. Целосното суспендирање би барало едногласна одлука од сите 27 членки – нешто што е невозможно поради земји како Унгарија. Но, суспендирањето на трговската компонента на договорот – најважниот економски сегмент – бара само квалификувано мнозинство: 15 членки кои претставуваат најмалку 65% од населението на ЕУ.
ЕУ е најголемиот трговски партнер на Израел
Токму оваа трговска димензија обезбедува вистинска моќ. ЕУ е најголемиот трговски партнер на Израел, сочинувајќи 32% од вкупната израелска трговија. Израел, од друга страна, сочинува само 0,8% од трговијата на ЕУ. Отстранувањето на преференцијалниот пристап нема да ја запре трговијата, но би наметнало опиплива цена во форма на повисоки тарифи и намален пристап до пазарот. ЕУ би можела да го суспендира и учеството на Израел во Хоризонт Е.
Европа, водечката истражувачка програма на Унијата – која веќе предизвикува тревога во израелскиот академски сектор.
Сепак, постигнувањето квалификувано мнозинство останува голем предизвик. Не сите земји што гласаа за прегледот нужно гласаа за суспензијата. А за да се достигне прагот од 65% за населението на ЕУ, Германија или Италија – големите земји што се спротивставија на прегледот – ќе мора да го променат својот став. Засега, тоа изгледа малку веројатно. Но, ако Израел продолжи по својот сегашен екстремен курс, притисокот ќе се зголеми. Невообичаено острата критика на канцеларот Фридрих Мерц кон Израел минатата недела сугерира дека дури и поддршката на Берлин повеќе не може да се зема здраво за готово.
Можност за Европа
Како што пишува Конечни, ако ЕУ одлучи да ги игнорира наодите од фер прегледот, тоа би го направило Член 2 бесмислен и би ги поткопало клаузулите за човекови права во договорите на ЕУ низ целиот свет. Од 1990-тите, ЕУ ги повика таквите клаузули повеќе од 20 пати за да ги суспендира бенефициите за сериозни прекршувања, главно во Африка.
Затоа, не може да се исклучи можноста за суспензија. Доколку Израел фундаментално не го промени курсот, веројатноста за таков потег само ќе расте.
„За Европа, ова е можност да излезе од самонаметнатата ирелевантност и повторно да почне да игра улога. Дијалогот без притисок целосно пропадна“, пишува тој.
Кога ЕУ одржа состанок на Советот за асоцијација со Израел во февруари и учтиво повика на поголема помош за Газа и запирање на проширувањето на населбите, Израел одговори со блокирање на целата помош и забрзување на изградбата на населби. Дури кога холандската иницијатива почна да добива на интензитет, израелските претставници почнаа да размислуваат внатрешно да дозволат одредена помош за Газа, наведувајќи ја заканата од санкции од ЕУ.
За да се спречи претстојниот ужас на етничко чистење и анексија, ЕУ мора да оди понатаму и да наметне реални економски и политички трошоци врз Израел. Ако го стори тоа, можноста за враќање на суспендираните бенефиции би можела да стане најмоќната лост на Унијата за поттикнување на поинаков пат – оној што не води кон бесконечно угнетување и насилство, туку кон мир и безбедност засновани на еднаквост, пишува Конечни.
