Изминатите неколку недели покажаа колку брзо може да се промени ситуацијата во различни делови на светот под претседателството на Доналд Трамп. Што значи ова за Босна и Херцеговина, Косово и Србија?
Трите југословенски војни од 1990-тите – во Хрватска (1991–1995), Босна и Херцеговина (1992–1995) и Косово (1999) – на крајот беа завршени под водство на САД. Оттогаш, две воени мисии предводени од ЕУ и НАТО гарантираат мир во Босна и Херцеговина и Косово. Меѓутоа, состојбата на Западен Балкан веќе две години континуирано се влошува, пишува германскиот аналитичар Александар Ротерт за Дојче веле.
Спиралата на насилство започна во декември 2022 година. Откако претставниците на српското малцинство во Косово, по наредба на Белград, ги напуштија институциите на косовската држава – судството, полицијата и администрацијата – српскиот претседател Александар Вучиќ распореди војници на северната граница на соседната земја.
Поранешниот германски дипломат Волфганг Ишингер го обвини Вучиќ дека сака да го „игра малиот Путин“.
„Сметам дека е срамота како Вучиќ и српското раководство подгреваат конфликти. „Ја префрлам вината за оваа ескалација целосно на Белград“, рече Ишингер.
Вучиќ, пак, истакна дека неговата војска ќе го штити српското малцинство на Косово.
Властите во Белград сè уште го нарекуваат Косово, кое од 1999 година не е под српска контрола, „наша јужна покраина“. Во текот на 2023 година ситуацијата дополнително ескалирала, пишува Александар Ротерт – „Српските насилници повредија вкупно 90 војници на НАТО од мировните сили на КФОР на Косово во мај.
Речиси ескалација на Косово
Во септември 2023 година, избија судири меѓу српските паравоени единици и косовската полиција во близина на српскиот православен манастир Бањска во северно Косово. Убиени се четири лица, а десетици припадници на српските паравоени сили, предводени од еден од доверливите луѓе на Вучиќ, успеале да побегнат во Србија. Притоа зад себе оставија модерно воено оружје вредно милиони евра од арсеналот на српската војска, кое можеше да опреми повеќе од 100 борци.
Сè покажуваше дека се планира поголема воена операција – можеби со цел да се заземат четири општини во северно Косово, каде српското малцинство сочинува мнозинство од населението во оваа претежно албанска земја.
Закани за Босна и Херцеговина
На 26 февруари 2025 година, за време на посетата на Москва, српскиот вицепремиер Александар Вулин и се закани на друга соседна земја Србија: „Босна никогаш не била поблиску до својот крај“.
Само неколку часа претходно, Државниот суд на Босна и Херцеговина го осуди Милорад Додик, сецесионистичкиот претседател на Република Српска (РС), на една година затвор и шестгодишна забрана за вршење јавна функција.
Додик по пресудата: Бидете среќни, нема причина за грижа
Додик претходно се закани дека пресудата против него може да и нанесе „смртен удар“ на БиХ. Претседателот на РС беше обвинет за непочитување на одлуките на високиот претставник Кристијан Шмит, кој е највисока институција на меѓународната заедница во земјата и обезбедува мир во неа од крајот на војната во 1995 година.
„Српски предавници“
По пресудата, Додик дополнително ја ескалира ситуацијата и иницира усвојување на низа закони во парламентот на РС, со кои се забранува на безбедносните и судските власти на Босна и Херцеговина да работат во Република Српска. Овие закони стапија на сила минатиот петок (06.03.2025), но не беа почитувани од сите засегнати институции.
Додик и Вучиќ (Анадолија)
Вработените во седиштето на државната полициска агенција на БиХ, Државната агенција за истраги и заштита (СИПА), продолжија со работа, додека нивните колеги од регионалната канцеларија во главниот град на РС, Бања Лука, ги напуштија работните места носејќи го своето службено оружје.
Сепак, според директорот на Државната агенција за истраги и заштита (СИПА) на БиХ, Дарко Ќулум, кој по националност е Србин од БиХ, работата во главната зграда на разузнавачката служба, која се наоѓа на територијата на РС во близина на Сараево, продолжила без прекин.
Претседателот на РС Додик предупреди: „Сите оние кои ќе останат во институциите на заедничката држава БиХ ќе бидат третирани како „српски предавници“.
За време на состанокот со српскиот претседател Вучиќ во Белград на 6 март, Додик дополнително ја засили реториката, тврдејќи дека „Бошњаците од Сараево сакаат вооружен конфликт во Босна“ со цел „да им се одмаздат на Србите“.
Шмит: „Црвената линија е надмината“
Високиот претставник Кристијан Шмит реагираше на 8-ми март. Во интервју за германскиот јавен сервис Дојчландфунк, тој изјави дека „нападот на Додик врз суверенитетот и територијалниот интегритет на Босна и Херцеговина“ значи дека „црвената линија е помината“. Тој ја повика меѓународната заедница посилно да се заложи за решавање на кризата во БиХ. Високиот претставник, покрај Додик, за прв пат експлицитно ја критикуваше српската Влада, нагласувајќи дека таа сега треба „јасно да ги покаже своите граници“.
За да го заштити Меморијалниот центар за геноцидот во Сребреница од потенцијални напаѓачи, европската мировна мисија ЕУФОР распореди единици во источниот босански град. Во Сребреница, силите на босанските Срби убија повеќе од 8.000 бошњачки мажи и момчиња во август 1995 година.
Вучиќ станува се поавтократски
Во самата Србија, режимот добива се поавтократски контури, пишува понатаму Александар Ротерт. Набљудувачите веќе рекоа дека изборите во декември 2023 година не беа ниту фер ниту слободни. Невладината организација Хјуман рајтс воч дава мрачна слика за состојбата со медиумските слободи.
На Индексот за слобода на печатот на Репортери без граници, Србија падна од 91. на 98. место – зад Танзанија. Амнести интернешнал откри дека српската влада незаконски користи шпионски софтвер за следење на опозицијата. Но, и покрај сè порепресивната политика, Вучиќ се соочува со зголемен притисок.
Протести во Србија
Веќе со месеци протестно движење ја тресе земјата. Стотици илјади луѓе протестираат против корупцијата во Србија, која ја сметаат за одговорна за уривањето на неодамна реновираната настрешница на железничката станица во Нови Сад. Во несреќата, која се случи на 1 ноември 2024 година, загинаа 15 лица.
Во меѓувреме, протестите, кои првично беа главно предводени од студентите, се проширија на целото население на Србија. Дури и главните поддржувачи на Вучиќ – пензионерите – се присутни во голем број. Следниот масовен протест е најавен за 15 март.
Предупредување од САД
Сè уште не се познати политичките планови на претседателот Трамп за Западен Балкан. Економски, тој е активен во Србија и Албанија како приватно лице или преку неговите фирми. Опкружувањето на Трамп не го крие фактот дека Белград, сојузник на Москва, е миленик на американскиот претседател во Југоисточна Европа.
Од крајот на војните во Југославија, Соединетите Американски Држави беа клучни во решавањето на многу конфликти во и помеѓу државите наследници на поранешна Југославија. Затоа, постои голем страв дека Вашингтон во иднина би можел да се откаже од оваа улога.
Позитивен сигнал може да се смета предупредувањето што американскиот државен секретар Марко Рубио го објави на платформата Х на 8 март, а адресирано до Додик: „Акциите на претседателот на РС Милорад Додик ги поткопуваат институциите на Босна и Херцеговина и ја загрозуваат нејзината безбедност и стабилност… Ги повикуваме нашите партнери во регионот да ни се придружат во спротивставувањето на ова опасно и дестабилно“.
Републиканската конгресменка Ен Вагнер од Мисури го нарече Додик на платформата X „брутален криминалец“ кој мора да биде запрен: „Јас сум во контакт со американскиот Стејт департмент и моите колеги во Конгресот за да разгледаме начини како можеме да одговориме на отворениот обид на Додик да го загрози мирот во регионот“.
Со оглед на сè построгите санкции на американското Министерство за финансии против Додик, кои се во сила од 2017 година, малку е веројатно дека тие би можеле да бидат укинати сега. Повторените обиди на Додик да допре до американскиот претседател Трамп по неговиот реизбор очигледно не ја донесоа посакуваната поддршка за неговите сецесионистички амбиции.
Поддршка на Џулијани и незгодна ситуација за Додик
Поддршка за Додик дојде на 25 февруари од блискиот соработник на Трамп, Руди Џулијани. За време на неговата посета на Бања Лука, Џулијани носеше бејзбол капа со зборовите „Направи ја Република Српска повторно голема“, алудирајќи на слоганот на Трамп „Направи ја Америка повторно голема“.
Сепак, обидот за поддршка на Џулијани заврши во многу непријатна ситуација за Додик: поранешниот градоначалник на Њујорк неколку пати го нарече претседателот на Република Српска „Босњанец“ за време на интервјуто на 27-ми февруари. „Ова беше очигледно непријатно за српскиот ултранационалист Додик“, се вели во колумната на германскиот аналитичар Александар Ротерт за Дојче веле.
