Иако повеќе од една година знаеме колку може да биде раширен и напорен долгиот ковид, јавноста генерално останува неинформирана за ризикот од оваа состојба, а долгиот ковид е стигматизиран. Пациентите често се оставени сами на себе, а општеството често нема разбирање за нивните проблеми. Во однос на последиците што може да ги има долгиот ковид на различни органи и процентот на луѓе што ги зафаќа, се чини дека алармот требаше да ѕвони во општеството долго време.
„Прекумерно опаѓање на косата, осип на лицето, болки во мускулите, треска која трае повеќе од еден месец, ослабен имунолошки систем, проблеми со концентрацијата и несоница, магла во главата и исклучително силен замор – „замор на екстази“. На почетокот можев да спијам и до 20 часа на ден“.
Вака професорката Јана Јаворник ги опишува своите проблеми по инфекцијата со коронавирус.До почетокот на минатата година работеше како генерален директор на Дирекцијата за високо образование, а сега е повторно во ОК, каде работи како истражувач и предавач на Универзитетот во Лидс.
Извор: Др. Јана Јаворник (Жига Живуловиќ помладиот/БОБО)
Тој повеќе од една година се бори со симптомите на долгиот ковид. Таа и денес се чувствува уморно, што ја исцрпува и што бараше реорганизација на нејзиниот живот. Тој, исто така, ја подигнува свеста на социјалните мрежи за долгиот ковид, кој сè уште е прилично неистражен, погрешно разбран и стигматизиран. „Мислам дека е многу важно да зборуваме за тоа отворено, бидејќи Ковид не дискриминира врз основа на образование, занимање…“
Болест што може да заболи секого
Белешки, предупредувања и истражувања за оваа необична комбинација на симптоми кои траат со месеци по инфекцијата почнаа да се појавуваат почесто дури на почетокот на минатата година.
Долгиот ковид првично беше опишан како мистериозна и крајно слабо истражена состојба. Податоците за инциденцата варираат, при што неодамнешната мета-анализа покажува дека веројатноста за долготрајна КОВИД кај заразени со коронавирус е помеѓу 20 и 30 проценти, а во случај на вакцинација 10 проценти.
Значи, тоа е состојба која во никој случај не е невообичаена, може да влијае на секого, дури и на најздравите луѓе кои практично немаат никакви симптоми на болеста, а жените имаат најголем ризик.
Долгиот ковид е нова болест денес и ќе треба време да се разбере. Иако истражувањата постепено го откриваат текот на болеста и тоа веќе не е целосна тајна. Стана јасно дека опсегот на симптоми кај сите пациенти е сличен, дека нивниот интензитет и времетраење варираат од пациент до пациент и обично траат подолг период, дури и година или две.
Децата и младите не се отпорни на долг Ковид
Иако многу деца ја преживуваат инфекцијата со коронавирус без симптоми или со благ тек на болеста Ковид-19, денес е јасно дека долгорочниот ковид може да влијае и на нив. Точно, податоците за ова се значително помали отколку кај возрасните, а студиите покажуваат дека меѓу најчестите симптоми се главоболки, замор, нарушувања на спиењето, тешкотии со концентрирање и болки во стомакот, мускулите или зглобовите.
На Клиниката за инфективни болести и фебрилни состојби на Универзитетскиот медицински центар Љубљана, децата со вакви потешкотии првпат биле прегледани во февруари 2021 година. Годинава тие прегледувале од 11 до 13 деца месечно, што е повеќе од лани. Педијатрите предвидуваат дека уште повеќе деца се прегледуваат на основно ниво. Тешкотиите главно се јавуваат кај тинејџерите и адолесцентите.Друг тип на долгорочна последица на инфекција со вирусот SARS-CoV-2 кај децата е мултиорганскиот воспалителен синдром, кој во некои ретки случаи се јавува неколку недели по инфекцијата со вирусот. Експертите не го сметаат за долг ковид, бидејќи не е директна последица на вирусот, туку претерана реакција на имунолошкиот систем на вирусот, објасни заменик-шефот на Клиниката за педијатрија при Универзитетскиот медицински центар Марибор, д-р. Војко Берче. Се јавува како треска и воспаление на многу органски системи – дигестивни, срцеви мускули, кожа, мукозни мембрани…
До февруари вкупно 73 деца биле лекувани од воспалителен синдром на повеќе органи во Словенија. Во последно време овие случаи се намалени, што експертите го припишуваат на доминацијата на омикронската варијанта, која е нешто поблага од делта.
Меѓу тековните симптоми е и Алцхајмеровата болест кај младоста
Јана Јаворник прво се разболе од Ковид-19 во јануари минатата година, а потоа повторно во март. Таа остана позитивна на коронавирус до јуни, поради што не можеше веднаш да се врати во ОК. Во меѓувреме, се појавија цела низа тешкотии, некои траат до денес. Станува збор за нарушување на концентрацијата, несоница, зуење во ушите, повремено отежнато дишење и опаѓање на косата, па дури и менструални нарушувања, за кои, според неа, не се зборува многу во Словенија и силен замор.
Меѓу најизразените тешкотии кои траат и го оневозможуваат животот е и мозочната магла. Пациентите често го опишуваат како збунетост и дезориентација, што може да доведе до неможност да се запаметат фактите, да се најдат вистинските зборови за да се пополнат речениците…
Тоа е еден вид на Алцхајмерова болест кај младите, изјави д-р Димитри Краинц, од Целје, кој во 2020 година е во Северозападен.
Медицинскиот факултет на Универзитетот Фајнберг во Чикаго, САД беше ко-основач на невролошката клиника за ковид. Просечната возраст на долгогодишните пациенти во нивната невролошка клиника, кои се соочуваат со вакви симптоми, е 43 години. „Дали ова подоцна ќе се одрази на побрзиот развој на мозочните компликации, сè уште не знаеме, но загрижува.
Поради когнитивните промени, Јана Јаворник, која зборува седум различни јазици, сега различно ги разбира и слуша работите. „Многу почесто отколку пред болеста се случува да не се сеќавам на зборови, дури и да заборавам на кој јазик треба да зборувам, тешко ми е да се концентрирам /… / Порано можев да работам на три јазици во исто време: слушав нешто на англиски, читав на француски и со сопругата зборував на словенечки. Сега сè што ми остана во главата е она што е во фокусот, сè друго е само звук во позадина и бучава.
„Ова е особено проблем во Словенија, каде што сметаме дека интелектуалната работа не е работа. Проблемот е дали мозокот е вашето главно средство за преживување. Кога оваа алатка ќе се расипе, тешко е да се замени или поправи. Тоа беше најтешкиот дел за мене“.
Пациентите самодијагностицирани, немаше помош
Малку се знаеше за долгиот ковид во времето на нејзината инфекција. „Во Словенија немаше упатства или дијагностика. Кога почна да се дискутира во светот, пациентите кои имаа слични симптоми се самодијагностицираа. Одеднаш станавме лекари затоа што немаше информации “.
Често ја напушташе клиниката со повеќе прашања отколку што имаше при пристигнувањето. Таа вели дека на почетокот не добила јасен совет или поддршка. Еден од предлозите беше само да ја упатам на психијатар.
Нему му недостасува холистички пристап во лекувањето на пациентот. Не постои стандардизиран тест за долготрајна КОВИД, поради што честопати се што лекарите можат да направат е да ги испраќаат пациентите кај индивидуални специјалисти. „Тоа е еден вид прошетка од Понтиј до Пилат, во која те праќаат кај различни специјалисти според вашата моментална состојба“, разочарана е таа.
Сите наоди се добри и пациентот повеќе не може да џвака
Дијагнозата на долгиот ковид е тешко да се постави поради бројните и испреплетени симптоми. Не постои стандардизиран тест за да се потврди дијагнозата, затоа, пред се, клучно е прво да се елиминираат другите болести и да се верува на пациентот дури и ако наодите не покажуваат никакви проблеми, објасни инфектологот д-р Јанез Томажиќ, кој работи во Амбулантската клиника за пост-ковид во Универзитетскиот медицински центар Љубљана, каде што ги следат пациентите со долготрајна КОВИД.
Тој го опиша случајот со пациентка, која поради тешките проблеми со долгиот ковид вели дека едноставно повеќе не може да живее. „Таа мисли дека ќе умре. Има необични главоболки, необични чувства во главата, тешки проблеми поради кои неколку пати била во Итна медицинска помош и кај невролог, а никој ништо не нашол. Сите наоди се добри, а пациентот е во страшно тешка ситуација“, објаснува Томажич.
„Не можам многу. Понекогаш на таквите пациенти може да им помогнете само симптоматски. Тие треба да го поминат тој период, може да потрае различни должини, но крајот е секогаш добар. Во тој период клучни се психолозите кои ги учат пациентите техники за опуштање, кои им кажуваат дека овој период ќе помине и дека повторно ќе живеат нормално“, вели Томажич.
Др. Томажиќ смета дека многумина не бараат помош затоа што не сакаат да признаат дека нешто не е во ред поради стигмата или затоа што доцна бараат помош. „Дури тогаш, кога е навистина тешко, доаѓаат кај нас“, забележува тој.
Јана Јаворник смета дека е премногу рано и неодговорно да се тврди дека последиците од долгиот ковид ќе исчезнат, бидејќи светската наука и медицина признаваат дека сè уште не знаат доволно, поради што не нудат причини за оптимизам.
„Одговорите што ги добиваме пациентите се претерано покровители, што честопати е сè што добиваме. Тапкање по рамо на веќе отворената врата од амбулантата. Одговорот „дај време на време“, кој е толку нематеријален, може да ве задоволи првиот или вториот пат. Тогаш нема повеќе. А некои навистина почнуваат да веруваат дека сето тоа е во нивната глава. Поради ова, тие исто така престануваат да се свртуваат кон официјалната медицина. Во меѓувреме, мораме да (повторно) живееме со тоа. Секој на свој начин. Неодамна во Велика Британија одекна приказната за пациентка, која едноставно не можела повеќе да издржи, па си го одзела животот“, изјави Јаворник.
Амбулантската клиника по Ковид првенствено третира пациенти кои генерално имале благ или умерен тек на болеста Ковид-19 и не биле хоспитализирани. Пациентите кои долго време се лекуваат на одделенијата за интензивна нега поради исклучително тешкиот тек на Ковид-19 и поради тоа имаат многу компликации се упатуваат на рехабилитација во Универзитетскиот институт за рехабилитација Соча во Љубљана (УРИ-Соча). Овие пациенти стручњаците не ги сметаат за пациенти со долгогодишен ковид, бидејќи имаат различни потешкотии како резултат на тешкиот тек на болеста и интензивното лекување.
Рехабилитација во УРИ Соча: само четири од скоро 200 пациенти целосно вакцинирани
Тие се на УРИ Соча пред две години (во мај 2020.) формираа програма за рехабилитација за пациенти по ковид-19 и респираторна инсуфициенција. Станува збор за пациенти на кои им била потребна механичка вентилација неколку недели, што предизвикало оштетување на периферните нерви и мускули – што често се случува за време на лекувањето во одделенијата за интензивна нега.
По завршувањето на овој третман, овие пациенти често не можат сами да ги извршуваат секојдневните активности и прошетки, поради што им е потребна рехабилитација.
Според раководителот на програмата, д-р Примож Новак, лекар специјалист по медицина за физикална рехабилитација, досега на одделението по Ковид-19 се примени 191 пациент. „Од пролетта 2021 година, кај нас доаѓаат пациенти кои би можеле да го избегнат ова со вакцинирање. Од вкупно 191 пациент, само четворица биле целосно вакцинирани, кои имале асоцирани хронични заболувања“, објаснува тој. И покрај повлекувањето на епидемијата, многу повеќе чекаат да бидат примени.
Просечната возраст на примени пациенти во четвртиот бран, есента 2021 година, падна под 60 години. Заболеле и помлади, активни луѓе, што Новак го припишува на слабиот опфат со вакцинација на помладата популација. Тие сè уште примаат приближно двојно повеќе мажи од жени.
Новина – програми за рехабилитација во рамките на Центрите за подобрување на здравјето
Бидејќи многу луѓе не добиваат помош или имаат потреба од подолготрајна поддршка по третманот во рамките на програмата за рехабилитација во УРИ Соча, минатата година некои Центри за подобрување на здравјето (ЗД Марибор, Нова Горица, Чрномељ) почнаа да нудат помош. Како дел од нововоспоставената програма за рехабилитација по заболените од Ковид-19, тие ги прифаќаат и пациентите на кои им требаше болничко лекување и пациентите со поблага форма на ковида-19, кои подоцна развија долг ковид.
Таков е случајот со една млада преведувачка, која пред инфекцијата имала добра меморија, секој ден трчала и одела во теретана. Половина година по надминувањето на полесниот облик на ковид-19, започнаа големи проблеми со помнењето и нарушувањата на спиењето. „Ковид-19 толку силно и ги оштети нервните завршетоци на нозете што не може сама да помине десет метри и само одеднаш добива епилептичен напад што предизвикува пад. Секогаш ѝ треба некој да и помогне“, вели Наташа Виднар, раководител на Центарот за подобрување на здравјето на ЗД Марибор, во кој беше испратена младата преведувачка.
Прв беше Мариборскиот центар за подобрување на здравјето, бидејќи оваа програма ја воспоставија во јуни минатата година. Досега се лекувани приближно 80 или 90 пациенти. Нивното лекување се одвива двапати неделно по десет недели и во овој период целта на групата експерти е да им го врати начинот на живот кој го имале пред Ковид. „За десет недели тие едвај се вразумуваат, па нашата цел е да ги навикнеме да го прават она што ги учиме да биде дел од нивниот секојдневен живот. Од клучно значење се здравиот начин на живот и поддршката од лекарите и стручниот кадар, како и семејството и работната средина“, нагласува Виднар.
Тој е на мислење дека многу рехабилитации ќе траат повеќе од една година, можеби и неколку години, па се надева дека оваа програма систематски ќе се финансира и воспоставува низ цела Словенија.
Загрижувачко оштетување на мозокот
Две години по почетокот на пандемијата и речиси една година од првото спомнување на долгиот ковид, знаеме повеќе за оваа болест, но сè уште не е јасно колку долготрајни ќе бидат последиците и какви болести може да предизвика КОВИД. иднината. Експертите засега тврдат дека долгиот ковид, меѓу другото, може да биде важен фактор на ризик за кардиоваскуларни заболувања, па дури и за дијабетес и разни невродегенеративни болести, како што е Алцхајмеровата болест.
Една неодамнешна студија на Универзитетот Оксфорд покажа загрижувачки ефекти на Ковид-19 врз мозокот. Истражувачите откриле дека болеста може да предизвика грчеви во мозокот, намалување на сивата материја во деловите кои ги контролираат чувствата и меморијата и да ги оштети областите кои го контролираат сетилото за мирис. Повеќе од 90 проценти од пациентите во студијата имале лесна форма на ковид, за која не била потребна хоспитализација.
Затоа, истражувачите предупредуваат дека ни требаат повеќе истражувања за да помогнеме подобро да ги разбереме механизмите зад неврокогнитивните тешкотии, како што се инфекцијата со вирусот SARS-CoV-2, нарушувања на церебралната циркулација, системско воспаление, па дури и микротромбозата што предизвикува блокади на мали вени, засегнатите органи.
Во случаите кога Ковид-19 предизвикува микротромбоза, ефектите врз мозокот поради „тивки“ (исхемични) срцеви удари би можеле да бидат долготрајни, се плаши неврологот Димитри Краинц, кој предава и раководи со Центарот за невроенергетика на Медицинскиот факултет Фајнберг при Универзитетот Нортвестерн. во Чикаго.
Долгорочните ефекти на Ковид-19 врз когнитивните функции сè уште не се утврдени, истакнува Краинц. Но, во споредба со процентот на светската популација погодена од Ковид-19, дури и релативно мал број пациенти со долготрајни невролошки потешкотии би биле загрижувачки, бидејќи тоа би влијаело на квалитетот на животот и функционалните способности.
Долгиот ковид веќе има силно влијание врз економијата. Во Соединетите Американски Држави, според најконзервативните проценки, тоа се должи на долготрајната болест со Ковид – 1,6 милиони луѓе останаа без работа, во Обединетото Кралство четвртина од работодавците ја наведуваат болеста како главна причина за долгорочно отсуство од работа.
Општеството бара пребрзо темпо од пациентите со долг Ковид
Со оглед на тоа дека оштетувањето на органите не е видливо однадвор, и сериозно го ослабува животот на пациентите, општеството често нема разбирање за нив. Тој не разбира дека текот на болеста и закрепнувањето е различен, дека проблемите, иако не се гледаат однадвор, можат да бидат сериозни. Според Јане Јаворник, тешко е да се одржи темпото на живот и работа што општеството го бара од луѓето со вакви проблеми.
Самата таа имала среќа да има помош за обврските за нега, па дури можела да го приспособи работниот ден според нејзините можности – го приспособила часот на предавање, повеќе работела од дома. Многумина ја немаа оваа можност. Бидејќи работодавецот не ги слушал нивните проблеми, останале без работа, вели Јаворник.
Вакви „неразбрани“ случаи не се само пациенти со долгогодишен ковид, туку и пациенти со фибромијалгија или синдром на хроничен замор, кои често се етикетирани како мрзливи, а нивните проблеми се решавале пред се како проблеми од психолошка природа. Тоа создава голем проблем на пазарот на труд, за кој Словенија не сака да биде свесна, критичен е Јаворник.
Предупредува дека здравствената криза ќе биде придружена со уште една криза – криза со недостиг на работна сила, бидејќи немаме механизам кој би им овозможил на овие луѓе да продолжат продуктивно да придонесуваат во економијата.
Дел од решението го гледа во реорганизирање на работните процеси, онаму каде што е можно. „Ако работникот работи кога може, а обемот на неговата работа е јасно дефиниран, тој човек може да остане во работниот процес и по болеста. На овој начин не губи вештини, а работодавачот не губи драгоцено искуство, знаење, талент и, не помалку важно, не предизвикува премногу непотребно оптоварување во социјалната каса. Ако не размислуваме надвор од стандардните рамки, наскоро ќе имаме сериозен проблем“, вели Јаворник, кој ги истражува јавните политики и работните односи.
И покрај фактот што долгиот ковид силно ги ослабува животите на луѓето и затоа тие често отсуствуваат долго време поради болест, тој сè уште не е меѓународно признаен како болест.
Ќе исчезне долгиот ковид?
Иако многу лекари оптимистички предупредуваат дека симптомите ќе исчезнат со текот на времето, а надежите за сè помала појава на долг ковид се ставаат во омикронот, кој е поблаг од делтата и ја смирува пандемијата, никој не знае што не чека наесен.
„Секако дека новите варијанти и видови кои можат да предизвикаат посериозни или изнемоштени симптоми сè уште се можност, од кои стравуваат повеќето лекари, научници и претставници на јавното здравство ширум светот“, предупредува Краинц.
Новак се плаши и дека приказната се уште не е завршена и дека наесен може да очекуваме нови пациенти. „Затоа препораката за вакцинација се уште важи“, рече тој. Вакцинацијата, всушност, сè уште е она што не штити од потешка форма на болеста, а сè повеќе истражувања покажуваат дека целосната вакцинација значително го намалува ризикот од долготрајна ковид.
