Европската унија и САД во односите со Србија имаат четири надворешнополитички цели – спречување на влијанието на Русија и Кина, нормализирање на односите меѓу Белград и Приштина и заштита на суверенитетот на Босна и Херцеговина.
Како што се наведува во авторскиот текст објавен на веб-страницата на Европскиот совет за надворешни работи, малку е постигнато на овие полиња низ годините. Се додава дека постојат повеќе причини кои го објаснуваат тоа, од кои некои се наоѓаат во Србија, а некои во западните метрополи.
Западните влади постојано го третираат Белград како незаменлив фактор во решавањето на главните прашања на Западен Балкан. Што и да е, српскиот претседател Александар Вучиќ е првото обраќање на кое се обраќаат.
Ова е делумно разбирливо – целата моќ во Србија е концентрирана во Вучиќ, кој многу работи стави под своја контрола. Исто така, Србија се смета за најсилна земја во регионот, бидејќи ужива и политичка и финансиска моќ над политичките претставници на Србите во Босна и Херцеговина, на северот на Косово и во Црна Гора, што се одразува во тоа што тие можат да се воздржат нив кога предизвикуваат проблеми, наведува авторката на написот Мајда Руге.
Сепак, евиденцијата на западните влади во овие напори е слаба. Србија досега одбиваше да се приклучи кон санкциите на ЕУ против Русија и нема знаци дека тоа ќе се промени. Како земја-кандидат за членство во Унијата, Србија треба да ја почитува надворешната политика на ЕУ, а сепак, стапката на усогласеност падна на само 45 отсто, во споредба со 64 отсто во 2020 година.
Влијанието на Кина во Србија значително порасна, зајакнато со инвестициите, кинеското присуство во инфраструктурни проекти, како и политичките и културните врски меѓу двете земји.
Белград, исто така, продолжува да го поддржува Милорад Додик, претседателот на Република Српска, чии постапки и реторика се закануваат да ја уништат владата на ниво на цела БиХ.
Што се однесува до односот меѓу Белград и Приштина, и покрај вниманието што го добива француско-германскиот предлог, се чини дека одржливо трајно решение е сè уште далеку. Вучиќ на 23 јануари одржа телевизиски говор во траење од час и половина, при што даде многу причини да се сомнева дека ќе учествува во тој процес.
Покрај тоа, Вучиќ активно ги контролира медиумите во Србија, чие влијание сериозно го стеснува просторот за решавање на проблемите, како и просторот за маневрирање на српските политичари, вклучувајќи го и самиот Вучиќ. Српскиот претседател изгради имиџ на Западот како непријател и се прикажува себеси како некој кој херојски се бори да не подлегне на притисокот на Западот да се усогласи со санкциите на ЕУ против Русија и да направи отстапки во преговорите меѓу Белград и Приштина.
Овој наратив е засилен со руските телевизиски станици кои работат во Србија, како што е Русија денес (забранета во ЕУ), која започна да работи во Србија во ноември 2022 година, додека Спутник е присутен подолго време. Веднаш по минатонеделната средба на Вучиќ со претставниците на ЕУ и САД во врска со француско-германскиот предлог, Спутник го пренесе обраќањето на Вучиќ до јавноста, во кое тој изјави дека е горд што Србија се спротивстави на притисокот да се приклучи кон европските санкции против Русија. Тој говор беше одбележан со негативни изјави за косовскиот премиер Аљбин Курти, како и за европско-американската делегација со која тој преговараше.
Не е јасно дали Брисел и Вашингтон се свесни за сето ова. Одбивањето на Белград да се приклучи на санкциите досега не донесе сериозни последици за односите со ЕУ и САД. Јавната реторика на западните функционери сè уште тврди дека Србија се смета за сигурен партнер и фактор за регионалната стабилност, без оглед на тоа какви груби зборови ќе се кажат зад затворени врати.
Сè на сè, уверувањето на Вучиќ дека може да продолжи со сегашниот надворешнополитички курс лежи во фактот што Западот не е во состојба да ги спроведе потенцијалните предности што ги има во однос на Србија.
Признавањето на Косово е премногу тешко, имајќи ја предвид десничарската опозиција и јавното мислење (кое Вучиќ има големо влијание на обликувањето). По средбата за француско-германскиот предлог, Вучиќ и соопшти на јавноста дека благодарение на него не е проблем признавањето на Косово.
Иако тврди дека е противник на сецесионизмот во БиХ, Вучиќ често е домаќин на Милорад Додик, кој присуствува и на воените вежби на војската на Србија, за кои се вели дека „ја покажуваат способноста на Србија да ги заштити својата земја и народ“. По сличен принцип, српската шефица на дипломатијата е редовен гостин на прославата на 9 јануари, Денот на Република Српска, кој Уставниот суд на Босна и Херцеговина го прогласи за неуставен, а на кој се слави воената иницијатива за обединувањето на Србија и како Српска.
Што се однесува до оддалечувањето од Русија, Вучиќ можеби е за тоа, но 80 отсто од српските граѓани се против воведувањето санкции против Москва, делумно благодарение на влијанието на медиумите во кои најзастапен е прорускиот наратив. Слична е ситуацијата и со Кина, која стана еден од најголемите индивидуални инвеститори во Србија и чија популарност во земјата значително порасна, повторно благодарение на медиумите под влијание на власта.
Поинаков пристап – можен, но помалку реален
Србија нема да го смени надворешнополитичкиот курс додека нема последици од Западот. Причината за тоа лежи во Белград колку и во западните престолнини. Кога ќе дојде моментот за притисок врз Србија, западните власти не покажуваат желба да инсистираат на изнаоѓање одржливи решенија со решавање на коренот на проблемот.
Зад затворени врати, некои од официјалните лица дури изјавуваат дека Србија „прави доволно“ во однос на Украина и дека Западот не треба да врши дополнителен притисок, бидејќи тоа ја турка Србија во „прегратките“ на Русија и Кина.
Теоретски, Брисел и Вашингтон можат да заземат поинаков пристап, применувајќи двојна тактика кон Србија – истовремено подавајќи рака и предупредувајќи го Белград. Тие можат да ја искористат својата политичка и економска надмоќ за да стават крај на дестабилизирачката политика на Србија и мешањето во внатрешните работи на соседните земји каде што има Срби.
Како што покажуваат податоците, Србија е претежно интегрирана во западните економски текови, најголем дел од нејзината трговија е со ЕУ и добива големи инвестиции од европскиот блок. Иако влијанието на Кина расте, нејзиното учество во српската економија е незначително во споредба со инвестициите и трговијата со земјите-членки на ЕУ. Со Русија тие бројки се уште помали. Во 2021 година околу 65 отсто од извозот од Србија отишол во земјите на ЕУ, а само три отсто во Русија.
Инвестициите на ЕУ не се намалуваат и покрај неусогласеноста на Србија со надворешната политика на Брисел.
Исто така, центрите на моќ како Вашингтон и Берлин би можеле поостро да реагираат на внатрешната антизападна пропаганда на Вучиќ. На пример, би можеле да престанат да се среќаваат со него секогаш кога ќе го посетат регионот, бидејќи бројни извори тврдат дека оставањето на Вучиќ надвор ќе го промени неговото однесување. Тоа би можело да биде еден од клучните фактори за промена на динамиката во односите.
Неделава претседателот на Србија јавно тврдеше дека постои закана за укинување на безвизниот режим и суспендирање на инвестициите доколку не се прифати француско-германскиот предлог. Ова е малку веројатно, бидејќи Брисел генерално избегнува да го користи безвизниот режим за условување, а земјите-членки, како што е Германија, тврдат дека немаат контрола врз приватните инвестиции. Сепак, поостриот пристап кон овие теми е токму она што е потребно, заедно со дополнителни мерки, како што се построги санкции за националистите и екстремните десничари кои ја „разгоруваат“ ситуацијата во Србија и регионот.
Она што исто така е потребно е да се ослабне системот што ги поврзува државните функционери со криминалните мрежи, без разлика дали се во Србија, или на северот на Косово, во БиХ или Црна Гора. Раскинувањето на тие врски би предизвикало „домино ефект“ во регионот, каде врските меѓу државата и криминалот често се кријат зад дестабилизирачките националистички политики.
Конфузијата во судството и правните сиви зони во Република Српска и на северот на Косово овозможуваат процут на организираниот криминал. Историјата на пост-дејтонска БиХ покажува силни врски меѓу криминалот и националистичката политика.
Западните креатори на политиката треба детално да ја анализираат ситуацијата пред да ги применат уставните модели на северот на Косово, како што е Унијата на српски општини. Тие, исто така, треба да бидат свесни дека нетранспарентна влада обезбедува идеална средина за Русија и Кина полесно да го шират своето влијание. Затоа воспоставувањето на правната држава во Србија и во регионот е од клучно значење за спречување на Москва и Пекинг да „оперираат“ на Западен Балкан и за слабеење на националистичко-криминалните мрежи на влијание во регионот.
Сето ова може да биде дел од новиот пристап на ЕУ и САД кон Западен Балкан. Сепак, засега политичките лидери од регионот остануваат слободни да измислуваат нестабилност во регионот, за да ја задржат власта и да останат на власт, заклучува Мајда Руге во авторскиот текст за ЕЦФР.
