Во текот на октомври 1941 година се случија некои од најстрашните злосторства во Србија. Во тие денови беше извршена една од најсуровите репресалии, според која беа застрелани 100 Срби, Роми и Евреи за еден убиен германски војник, а 50 за еден ранет.
Појдовните точки останаа во Шабац, Драгинац и околните села кај Лозница, потоа Краљево и Крагуевац. Покрај локалното население, биле убиени и Евреи донесени од логорот „Старо сајмиште“ во Белград.
Причината беа маченичките германски војници кои беа убиени од востаниците во Србија, која во тоа време беше единствениот дел од Европа каде имаше активен отпор кон нацистичките поробувачи.
Острата наредба беше донесена на 16 септември. Тоа беше почеток на задушувањето на востанието во Србија. На 21 септември 1941 година, Харалд Тарнер, началникот на штабот на командантот на германскиот генерал во окупирана Србија, му предложил на генералот Франц Беме „во одмазднички акции да истребува и жени и деца“.
„Децата и жените ја одржуваат врската, а се грижат и за набавките. Затоа, целото население мора да доживее казна, а не само мажите“, рече тој тогаш.
Се започнало во Шабац на 22 септември кога востаниците ги нападнале Германците. Во текот на 23 септември борбите меѓу востаниците и Германците добија на интензитет, по што двете страни претрпеа значителни загуби.
Засилувањето пристигнало за Германците во Шабац на 24 септември, кога засилената 342-ра германска дивизија ја преминала реката Сава. Поради нападот на Шабац и загубите што ги претрпеа Германците, на 23 септември, генералот Франк Беме издаде наредба од 24 септември, 342-та рација дивизија „да ги собере сите мажи на возраст од 14 до 70 години во Шабац и да ги пренесе. во концентрационен логор, кој дивизијата ќе го подигне северно од реката Сава“.
Беме е Австриец кој се борел на страната на Австро-Унгарија во Првата светска војна и бил желен да се одмазди за поразот и распадот на империјата. На 25 септември тој го кажа следново:
„Вашата задача е да крстарите низ земјата, каде што во 1914 година германската крв течеше во потоци поради предавството на Србите, мажите и жените. Вие сте одмаздниците на мртвите. Треба да се создаде застрашувачки пример за цела Србија, која мора најтешко да го погоди целото население“.
Овој воен злосторник е одговорен за смртта на 35.000 цивили во Србија, тој се самоуби во Нирнберг за време на неговото судење во 1947 година.
„Марш на смртта“ во Шабац
Ден потоа, на 26 септември, 342-та дивизија постави концентрационен логор кај сремското село Јарак. На крајот од селото, лево од патот Шабац – Рума, има големо поле опкружено со бодликава жица со неколку кули за набљудување на аглите, каде што биле стационирани германски чувари со митралези.
Музеј на револуцијата
Шапчани беа построени во петчлена колона и принудени да тргнат кон Јарак. Патеката долга 23 километри беше помината за четири часа, па речиси целата колона, особено задната, всушност го помина тоа растојание во трка. Германските војници, а потоа и соработниците, тргнаа на камиони, коњи и велосипеди.
Ожалостените ги ликвидираа изнемоштените Шачанци кои паднаа од умор или заостанаа. Според изјавите на преживеаните, на пат од Михајловац кон Јарко биле ликвидирани околу 120 лица.
Потоа следеле неколкудневна тортура со жед, глад, тепање, пукање по главите… Жителите на Јарка добиле дозвола од командата на концентрациониот логор да им пружат помош на уапсените. Водата што од 28 септември им ја носеа селаните од Јарко на колички, спаси многу Шапачани од смрт.
На 30 септември 1941 година, Германците ги вратиле уапсените жители во Шабац, во новоформираниот концентрационен логор, кој бил формиран во јужната касарна на Шабац по наредба на врховниот командант на Србија, генерал Франко Беме.
Од Топола до Топовске шупа
Настанот кој го забрза спроведувањето на злиот поредок се случи на 2 октомври на 20 километри јужно од Топола. Тогаш првиот баталјон на првиот партизански одред Шумадија нападна колона германски возила што се движеа од Топола во правец на Крагуевац. Во битката што следела, осум војници на Вермахт загинале, додека уште 13 војници биле застрелани од партизаните на самото место, пред да се повлечат пред претстојната втора, поголема германска колона.
Прво, Евреите и комунистите
Поради смртта на 21-от германски војник, на 4 октомври 1941 година, генералот Беме наредил да бидат стрелани 2.100 затвореници од концентрационите логори во Шабац и Белград, а прво биле убиени Евреите и комунистите.
Од четите кои претрпеа загуби кај Топола, формиран е доброволен вод од 30 до 40 члена, кој во рок од неколку дена требаше да изврши три престрелки во околината на Белград.
Командант бил Волтер Липе, кој составил детален извештај за настанот. На 9 октомври тие го извршија првото пукање – 12 километри североисточно од Ковино и убија вкупно 180 луѓе. Заложниците биле донесени со камиони од логорот Топовска шупе, убедени дека се работи за транспорт или за извршување на работна задача. Како што забележува Липе во својот извештај, тие со нетрпение чекале да го напуштат кампот.
На лице место им биле одземени повредни работи и биле стрелани во помали групи. Два дена подоцна во Јајинци истиот одред застрела 269 луѓе. Вкупно за два дена тие застрелаа 449 луѓе, меѓу кои имаше и Евреи донесени од Топовске шупа, логор во Белград.
Неколку дена подоцна, на 11 октомври 1941 година, 805 Евреи и Роми биле извадени од концентрациониот логор во Шабац на Сава. На 12 и 13 октомври 1941 година сите биле стрелани и погребани во претходно ископани гробови во Мачванското село Засавици.
Жртвите биле ексхумирани на 12 јуни 1945 година. Според записникот на Анкетната комисија на Регионалната комисија за утврдување на воени злосторства извршени од окупаторите и нивните помагачи, составен во Богатиќ, центарот на Мачванскиот регион, на денот на ексхумацијата, 834 тела биле ексхумирани во Засавица. Од нив, 832 мажи и две жени. Од 832 ексхумирани мажи, огромното мнозинство, околу 750, биле Евреи, потоа Роми и голем број Срби.
Се проценува дека Германците застрелале околу 1.000 луѓе во Шабац на почетокот на октомври 1941 година.
Драгинац и околината – убиени се повеќе од 300 деца до 10 години
Точно 2.677 цивили е официјалната бројка на убиени цивили, меѓу кои стотици деца, од кои некои имаа само три или четири дена, загинаа во масакрот извршен од германските војници во октомври 1941 година во Драгинац и неколку други јадарски села.
Меѓу невините жртви има и 305 деца помлади од 10 години, што го прави овој масакр во Драгинац и околните села побрутален од оние во Крагуевац и Краљево, што исто така се случи во крвавиот октомври 1941 година. Само во селото Цикота биле убиени 130 деца помлади од 10 години.
Речиси и да нема село чие население, старци, жени и деца, не биле масовно убивани, мачени или депортирани во логори на смртта.
Во страшните злосторства врз населението на Јадар и Раѓевина од 13 до 19 октомври 1941 година, стрелани се 2.677 луѓе во селата Драгинац, Коренита, Велико Село, Цикоте, Лешница, Бадања, во долината на реката Јадар, исто така. како и во соседните села. Најмногу се убиени во Драгинац – 1.379 жители.
Причина војниците на Вермахт да возвратат е поразот во борбата со востанија. За прв пат во Втората светска војна дотогашната непобедлива германска војска беше поразена кога беше ослободена Лозница. Од 31 август до 11 октомври 1941 година, овој град бил првиот ослободен град во поробена Европа. По тој повод биле заробени 93 германски војници.
Ослободители на овој град биле идеолошки различни востаници, но нив ги предводел потполковникот на југословенската војска во татковината, Веселин Мисита, кој загинал во борбите. Во текот на летото формира четнички единици на Цер и Јадар и ја предводел Јадарската четничка чета. Одлуката за напад е донесена еден ден претходно во блискиот манастир Троноша, кој нацистите го запалија недолго потоа.
Краљево – работници и бегалци пред стрелачки вод
Окупаторите застрелаа најмалку 2.198 луѓе во Краљево од 15 до 20 октомври, а базата на податоци се уште се комплетира.
Жртви на престрелката во Краљево беа претежно работници од фабриката за вагони, главно мажи, а имаше и голем број бегалци од другите окупирани делови на Југославија, главно Словенија. Имаше Евреи и Роми.
До комплексот Меморијален парк Краљевац има голем вагон, симбол на споменот на тие бегалци.
Престрелките се случиле како одмазда за бунтовничките активности во околината на градот. Првичната саботажа од страна на востаниците во околината на Краљево прерасна во создавање на востанички обрач околу градот и таму стационирани германски сили. Партизанско-четничката блокада, во која до 4 октомври востаниците зазедоа воени позиции на сите приоди кон градот, беше координирана од заедничкиот штаб во Дракчиќи.
Во вооружените напади на востаниците на 717-та дивизија на Вермахтот загинаа 14 германски војници, а 10 беа ранети. Контрамерката на 717-та дивизија на Вермахтот беше тоа што од 4 октомври, кога работниците од фабриката за авиони беа затворени, почнаа да заклучуваат заложници во салата за локомотиви, во околината на Железничката работилница.
За да го спречат евентуалното приклучување на работниците со востаниците, германските власти му наредиле на управата на фабриката за авиони да ги повика работниците да дојдат и да си ја подигнат платата која не била исплатена од почетокот на окупацијата. Само 135 заложници подоцна беа пуштени во своите домови поради нивната возраст или недостаток на експертиза.
Самата фабрика беше затворена на 11 октомври, а раководството беше преместено во Земун. Работници и вработени во тогашните фабрики, железничари, граѓани подигнати во рацијата – станаа заложници во „концентрациониот логор“ на периферијата на градот, кој современиците го нарекоа логорот по магацините на воениот материјал на југословенската армија.
Во апсењето на заложниците учествувале и припадници на српската жандармерија, но подоцна биле застрелани 32 жандарми затоа што на Германците им биле доставени информации како сомнителни од „легализираниот“ четнички капетан Рајко Терзиќ. „Легализирани“ беа оние кои веднаш почнаа да соработуваат и известуваат.
Вонредна состојба со скратен суд беше воведена во Краљево на 15 октомври, истиот ден кога почна пукањето на заложниците. Тој ден беше застрелана првата група од 300 заложници. Заложниците беа извадени во групи од по 100 луѓе. Пред митралезите, војниците на 749-от пешадиски полк на 717-та дивизија со екипаж, од кои 2/3 беа Австријци, заложниците беа принудени да копаат ровови, не знаејќи дека тие ќе станат нивни гребла. Извештаите на преживеаните од пукањето, пораките што заложниците им ги испраќаа на семејствата од салата на локомотивата, се потресни сведоштва за последните денови од животот на застреланите.
Подоцна, според историските извори, друга поголема група граѓани била заробена со измама и застрелана два дена подоцна, што резултирало со вкупно потврдена бројка од 2.196 лица кои биле евидентирани по име и презиме, од кои 54 биле Руси, околу 60 Словенци и други. .
Според податоците на Музејот на жртвите на геноцидот, вкупниот број на убиени цивили во областа Краљевац е 2.255. По Втората светска војна, во 1950 година, во Краљево е формиран Националниот музеј, каде што има постојана изложба за масакрот во Краљево во 1941 година.
Постојните податоци покажуваат дека во „логорот“ биле застрелани најмалку 106 лица помлади од 18 години. Според структурата на вработувањето, најмногу жртви работеле во железнички служби и во Железничка работилница, дури 31% од оние за кои имаме информации за местото на вработување. Бидејќи Краљево бил важен железнички јазол меѓу Белград, Скопје и Солун во меѓувоениот период, оваа информација не е изненадувачка. Повеќе од една петтина од жртвите, 21 отсто од нив, работеле во фабриката за авиони.
Крагуевац – „Крвава бајка“
Месецот на масовни злосторства против човештвото во октомври беше заокружен во Крагуевац, каде меѓу 19 и 21 октомври беа убиени 2.796 цивили.
Во ова злосторство загинаа 26 жени, 287 крагуевачки студенти и млади мажи на средношколска возраст и 40 деца на возраст од 11 до 15 години. Според информациите на историчарот и поранешен кустос на меморијалниот музеј „21. октобар“ на Станиша Бркиќ, од 19 до 21 октомври во Крагуевац и околните села биле убиени 2.796 луѓе, а 61 го преживеале пукањето.
Википедија
Престрелката е извршена како одмазда за 10 убиени и 26 ранети германски војници по конфликтот со партизаните и четниците на половина пат меѓу Бар и Љуљак. Тоа значи дека Германците наместо 2.300, застрелале уште речиси 500 невини, со оглед на тоа дека за нив важело „правилото“ – за еден убиен Германец убиваат 100, за еден ранет – 50.
На се’ му претходеше ослободувањето на Горњи Милановац на 29 септември. Го ослободиле здружените сили на востаниците, односно партизаните и четниците. Во таа прилика заробиле одреден број Германци од 6-та чета на копнениот баталјон 920 кои биле во градот.
Германската команда во Белград му нареди на еден од двата баталјони лоцирани во Крагуевац, 749. полк под команда на капетанот Фриц Фидлер, да ги ослободи заробените војници. Баталјонот двапати неуспешно се обидел да ги ослободи војниците, а во третиот обид стигнале до Горњи Милановац, но таму немало повеќе нивни војници. Како одмазда го запалија градот и земаа заложници.
На враќање, на половина пат помеѓу Бар и Љуљак, дошло до конфликт со членови на НОВЈ и ЈВуО. Имаше жртви и од двете страни, а Германците загубија 10 лица, а 26 беа ранети. Тоа било причина за пукањето во Крагуевац.
Места на масакр денес: Мои, запуштени могили и „дисциплинирање“ на средношколците
„Оние кои не можат да се сетат на минатото се осудени да го повторуваат“, вели Џорџ Сантајана, филозоф и писател, осврнувајќи се првенствено на негативните работи.
Во споменатите случаи се негува културата на сеќавање на овој страшен месец кој длабоко трауматизирана Србија. Во деновите кога се одбележуваа годишнините од трагедиите, фактичката состојба е следна.
Драгинац се сметаше за железничка станица која ќе работи за потребите на посакуваниот рудник за литиум и бор на Рио Тинто. Самата рударска окна е планирана на три до четири километри од самиот Драгинац, во областа каде што овие маченици ги оставија своите коски.
Во Меморијалниот центар во Шумарице, голем број на могили се запуштени, како и некои од спомениците, како што е донацијата од Југословенската Социјалистичка Република Хрватска.
Краљево, како што е познато, нема поголеми проблеми со меморијалниот центар, но овогодинешната комеморација беше се освен очекувана. На видеото кое се појави на социјалните мрежи може да се види колона студенти како заминуваат од Спомен гробиштата на застреланите во Краљево, во време кога се уште трае одбележувањето на годишнината од злосторството. Непосредна причина беше наредбата на средношколците да застанат во место додека говорат градоначалникот Предраг Терзиќ и државниот секретар во Министерството за труд, бранители и социјала Зоран Антиќ.
