Парадоксот на современото новинарство
Во времето кога новинарите и сопствениците на новински агенции се борат за преживување, агрегаторите на вести цветаат како павјани на нивен грб. Овој парадокс не е само економски феномен, туку симптом на длабоко нарушен систем каде што оние кои создаваат содржина се осиромашуваат, а оние кои ја крадат, богатат.
Случајот “Тајм.мк”: Анатомија на профитабилната пиратерија
Бројките зборуваат сами за себе
Агрегаторот “Тајм.мк” во период од три години профитирал невообичливи 728.500 евра. Овие пари не се заработени од создавање на оригинален содржини, истражување или новинарска работа. Заработени се од систематско “позајмување” – во суштина крадење – на содржини кои ги креираат новинари и ги објавуваат информативните портали во земјава.
Бизнис моделот на експлоатацијата
Фирмата зад “Тајм.мк” има само тројца вработени. Нивната “дејност” е едноставна: да реобјавуваат вести кои ги создале други. Не плаќаат новинари, не инвестираат во истражување, не покриваат трошоци за репортерски терен. Едноставно ги “позајмуваат” плодовите на туѓата работа и ги претвораат во профит.
Ова е бизнис модел кој е истовремено гениjален и морално банкротиран. Со минимални инвестиции – тројца вработени кои веројатно се занимаваат со копи-паст операции – се остваруваат профити кои многу медиумски куќи не можат да ги сонуваат.
Кој плаќа сметката?
Новинарите: Жртвите на системот
Додека агрегаторите профитираат, новинарите кои создаваат содржини живеат во перманентна несигурност. Медиумските куќи мака мачат да ги покријат трошоците за плати, опрема, теренска работа и сите други трошоци поврзани со професионалното новинарство.
Парадоксот е јасен: оние кои создаваат вредност се на работ на банкрот, а оние кои ја крадат таа вредност процветуваат. Новинарот кој поминува часови во истражување, интервјуирање и пишување на репортажа не добива ништо кога неговата работа ќе биде преземена и реобјавена од агрегатор.
Медиумските куќи: Во спирала на опстанок
Информативните портали кои ги плаќаат новинарите, кои инвестираат во технологија, кои покриваат трошоци за хостинг, домени, правни услуги и сè друго што е потребно за функционирање на медиум, се наоѓаат во неправедна конкуренција со агрегаторите кои ништо од ова не го покриваат.
Правната празнина: Легализирана пиратерија
Отсуството на јасна законска регулатива
Во отсуство на јасна законска регулатива која би ги заштитила авторските права на новинарските содржини, агрегаторите работат во правна сива зона. Тие се користат со фактот дека законската рамка не е приспособена на дигиталниот век и специфичностите на онлајн медиумите.
Кршење на Законот за авторски и други сродни права
Иако постои Закон за авторски и други сродни права, неговото спроведување е крајно недоследно. Агрегаторите систематски го кршат овој закон, но практично нема последици. Ова создава атмосфера на легализирана пиратерија каде што кршењето на авторските права станува прифатлива бизнис пракса.
Институционалното молчење
Надлежните институции молчат пред овој проблем. Нема истраги, нема санкции, нема напори за заштита на авторските права на новинарите. Ова молчење де факто го легализира системот на експлоатација.
Економските импликации
Нарушена конкуренција
Агрегаторите создаваат нелојална конкуренција на пазарот. Тие можат да нудат содржини по многу пониски трошоци бидејќи не ги покриваат трошоците за нивно создавање. Ова ја нарушува пазарната економија и ги фаворизира оние кои крадат наспроти оние кои создаваат.
Долгорочни последици
Ако овој тренд продолжи, резултатот ќе биде колапс на квалитетното новинарство. Зошто би некој инвестирал во скапо истражувачко новинарство кога може едноставно да ги копира резултатите од другите? Крајниот резултат ќе биде осиромашување на медиумскиот пејзаж и намалување на квалитетот на информациите достапни за јавноста.
Технолошкиот аспект
Лесноста на агрегацијата
Современите технологии го прават копирањето и реобјавувањето на содржини исклучително лесно. Со неколку кликови, цела статија може да биде преземена и објавена на друга платформа. Агрегаторите ги користат овие технологии за да автоматизираат процесот на кражба на содржини.
RSS фидови и автоматизација
Многу агрегатори користат RSS фидови и други автоматизирани системи за да ги следат и преземаат новите содржини од различни извори. Ова им овозможува да бидат меѓу првите кои ќе ги објават новостите, дури и пред оригиналните автори да стигнат да ги промовираат своите содржини.
Меѓународната перспектива
Како се решава проблемот во други држави
Во развиените земји постојат јасни механизми за заштита на авторските права на дигитални содржини. Google News, на пример, плаќа за содржините кои ги агрегира. Facebook и други платформи имаат договори со медиумските куќи за користење на нивните содржини.
Потребата од усогласување
Северна Македонија мора да ги усогласи своите закони и практики со европските стандарди за заштита на авторските права во дигиталната ера. Ова не е само правно прашање, туку и прашање на економската правда и одржливоста на медиумскиот сектор.
Предлози за решение
Законски реформи
- Јасна дефиниција на агрегација – Законот мора јасно да дефинира што е дозволено, а што не при реобјавување на новински содржини
- Механизми за компензација – Воведување на систем каде агрегаторите мора да плаќаат за користењето на туѓи содржини
- Санкции за прекршувачи – Ефективни казни за оние кои ги кршат авторските права
Технолошки решенија
- Дигитални водени знаци – Технологии кои ќе го отежнат неовластеното копирање
- Блокирање на агрегатори – Технички мерки кои ќе им овозможат на медиумите да ги блокираат агрегаторите
- Системи за следење – Алатки кои ќе им помогнат на медиумите да ги следат своите објави на интернет
Индустриски стандарди
- Кодекс на однесување – Доброволни стандарди за агрегаторите
- Лиценцирање – Систем на лиценци за агрегација на содржини
- Транспарентност – Обврска за агрегаторите да ги објават своите извори на приходи
Заклучок: Враќање на правдата во медиумскиот екосистем
Ситуацијата со агрегаторите како “Тајм.мк” е симптом на поширок проблем во медиумскиот екосистем во Северна Македонија. Легализираната пиратерија мора да престане ако сакаме да имаме здрав и одржлив медиумски сектор.
Решението бара координирани напори од законодавната власт, регулаторните тела, медиумската индустрија и граѓанското општество. Не се работи само за заштита на авторските права – се работи за заштита на самата основа на квалитетното новинарство.
Додека агрегаторите профитираат со стотици илјади евра на грбот на новинарите, медиумскиот плурализам и квалитетот на информациите се загрозени. Време е за системска промена која ќе ја врати правдата во медиумскиот екосистем и ќе обезбеди дека оние кои создаваат вредност се и оние кои се наградени за тоа.
Инаку, ризикуваме да останеме со медиумски пејзаж каде што оригиналноста е казнета, а пиратеријата е наградена. Тоа не е иднина која ја заслужува ниту новинарството, ниту јавноста која зависи од квалитетни информации.
Сашо Денесовски -Главен и одговорен уредник
