Целта на превенцијата, најхуманата гранка на медицината, е да се спречи појава на болести кај секој поединец и на тој начин да се зачува здравјето на населението. Но, овој потфат на општо добро е осуден на неуспех без тесна соработка на граѓаните со нивните државни институции. И тоа без нивна желба и иницијатива да си го зачуваат здравјето.
Зборот превенција доаѓа од доцниот латински збор Praevenire, „да се спречи“ – во смисла на „преземање акција за спречување“, во овој случај болест. Почетоците на некаква превентивна медицина ги наоѓаме пред 5000 години. Имено, постојат докази дека одредени профилактички здравствени мерки биле спроведени во древната индиска заедница на цивилизацијата Харапа. Инаку, и старогрчкиот татко на медицината Хипократ во своите дела спомнал превентивни активности, што ни кажува дека превенцијата била присутна уште од античко време.
А каде е денес превентивната медицина?
Судејќи според светските трендови, на својот врв.
Здравствената индустрија се соочува со навистина возбудлив развој во превентивната медицина. Како што растеше бројот на хронични, заразни и други болести и здравствени проблеми, пристапот до здравствена заштита бараше попроактивен пристап кон самата болест и тоа во фазата пред нејзиното појавување. Најновите случувања во превентивните здравствени технологии поттикнаа проекти во најразвиените земји каде вештачката интелигенција (ВИ) и машинското учење (ML) се интегрирани во превентивните здравствени технологии.
Преку анализа на големи количини на податоци и идентификација на модели на однесување, може да се намалат ризиците и да се подобрат здравствените резултати на пациентите со овозможување рана интервенција и превентивна нега. Покрај вештачката интелигенција и ML, персонализираната медицина полека станува се попопуларна во здравствените кругови, пред се благодарение на напредокот во геномијата, поле на молекуларната биологија која ја проучува структурата, функцијата, организацијата, еволуцијата и мапирањето на геномот, чии резултати им овозможи на здравствените работници да ја приспособат превентивната медицина.грижа за генетскиот профил на поединецот и со тоа попрецизно да ги „менаџира“ болестите.
Она што модерната наука и технологија придонесоа за превентивната медицина на индивидуално ниво се секако апликациите за здравје и благосостојба кои обезбедуваат алатки за следење на здравствените и фитнес цели, управување со хронични болести и пристап до информативни ресурси.
Сепак, превентивната медицина продолжува да ја извршува својата главна функција преку организирање јавни здравствени услуги, како и преку формирање и негување на колективен став дека здравјето на населението е општо општествено добро и интерес.
Каква е состојбата во Србија во однос на превентивната медицина?
Додека превентивната медицина ги жнее плодовите на научните достигнувања, добрата вест е што Србија има навистина висококвалитетни научни институции, каде што секако предничат Фондот за наука на Србија и Институтот за нуклеарни науки „Винча“. Сепак, токму од тие институции велат дека е потребно сите ние колективно да негуваме средина во која луѓето се заинтересирани и во која лесно се достапни информации за научните истражувања од областа на медицината. Дополнително, успесите на меѓународно ниво, публикациите и резултатите покажуваат дека нашата наука го следи меѓународниот тренд и дека активно работиме на развој на превентивната медицина.
Сепак, од перспектива на поединец, со превенцијата првенствено се занимаваат лекари стручни од кои се очекува да поседуваат широк спектар на медицински вештини, како и знаење од бихејвиоралните, економските, еколошките и општествените науки. Докторот по превентивна медицина е одговорен за поттикнување на поздрава заедница и трансформација на здравствениот систем.
Како да се отклучи вратата за добро здравје во Србија преку превенција?
За почеток, да тргнеме од податоците на Светската здравствена организација дека дури 80% од предвремените срцеви заболувања, мозочен удар и дијабетес тип 2 може да се спречат со едноставен чекор како што е промената на начинот на живот. Во последниве години, станува сè повообичаено здравствените работници да предлагаат планови за вежбање и исхрана за да се спречат хронични болести и да се подобри целокупното здравје.
Од другата страна на здравјето, пострашната страна, од каде што демне ракот – доаѓаат охрабрувачки вести. Напредокот во истражувањето на ракот доведе до пософистициран скрининг за голем број малигни заболувања во нашата земја. Скринингот претставува препознавање на претходно неоткриена болест, користејќи скрининг тест кај навидум здрав, т.е. асимптоматска целна популација. Ова секако ја вклучува широката употреба на колоноскопија при скрининг на колоректален карцином, мамографија при скрининг за рак на дојка, ПАП тестови и тестирање на хуман папиломавирус кај рак на грлото на матката. Скринингот за малигни заболувања во Република Србија, или таканареченото повторно откривање, се организира на тој начин што ќе овозможи масовни прелиминарни прегледи кои вклучуваат различни процедури како физички преглед, лабораториски процедури, прашалници итн. Иако е исклучително сложен и бара, скринингот е од непроценливо значење за секоја земја и нејзиното население, бидејќи автоматски ја намалува инциденцата и смртноста од малигни тумори. Република Србија е надвор од функцијата.
Започна во 2012 година со воведување на организиран скрининг за рак на грлото на матката, рак на дебелото црево и рак на дојка.
Експертите препорачуваат мамографија на секои две години, за сите жени на возраст од 50 до 74 години, додека на жените на возраст од 40 до 50 години им се препорачува еднаш годишно да го прават овој превентивен преглед. А редовната колоноскопија може да спречи дури 40 проценти од сите карциноми на дебелото црево, додека ПАП тестот за жени на возраст од 21 до 65 години треба да се прави превентивно најмалку на секои 3 години.
Задолжителни прегледи после 50 години живот значат
Секој втор човек во Србија има висок крвен притисок. Од сите нив само 33,9% имаат дијагноза и земаат препишана терапија. Според податоците на Српското здружение за хипертензија, 46,8 отсто од населението во Србија страда од висок крвен притисок, што го потврдува фактот дека 1,1 милион граѓани земаат лекови за крвен притисок.
Во најтешките случаи, хипертензијата може да доведе до срцев или мозочен удар, како и проблеми со видот и бубрезите.
Оваа загрижувачка статистика нашата земја ја должи пред се на долготрајниот стрес на кој сме изложени, но и на традиционалната кујна со мрсна и солена храна, како и на индустриската храна со која консумираме 78% повеќе сол, пушењето и физичката неактивност. Признаена како исклучително опасна по здравјето на заедницата, хипертензијата ја мобилизираше европската мрежа на национални здруженија на фармацевти – Форум Еурофарм, а во 2005 година беше објавен протокол со упатства за управување со хипертензијата во аптеките. Потенцијалот на фармацевтите е препознаен како клучен, а Светската здравствена организација ја лансираше Програмата на СЗО за сузбивање на незаразните болести, т.н. CINDI програма (Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention) со цел активно да се вклучат фармацевтите во превенцијата, откривањето и контролата на хипертензијата. Повеќето европски земји, вклучително и Србија, се вклучени во програмата CINDI.
Покрај поздравиот начин на живот, кој вклучува движење, подобра и поразновидна исхрана, избегнување пушење и алкохол, превенцијата од хипертензија вклучува и контрола на крвниот притисок. Дома или во клиника.
Дополнително, аневризмата на абдоминалната аорта може да биде причина за висока смртност кај населението, што секако може да се спречи со навремена дијагноза и оперативно лекување. Бидејќи оваа состојба почесто ги погодува мажите на возраст од 65 до 75 години кои се пушачи, се препорачуваат превентивни прегледи преку ултразвук, при кои лекарот се обидува да открие можно проширување на крвен сад во стомакот, кој доколку пукне може да предизвика сериозни крварење и смрт.
Според стручни совети, по 20-годишна возраст, вредностите на холестеролот треба да се контролираат на секои 4 до 6 години, додека минералната густина на коските со остеодензитометрија, единствениот начин за дијагностицирање на остеопенија и остеопороза, се препорачува за жени над 65 години, како и мажи над 70. години и лица со генетски ризик на помлада возраст.
Дијабетесот тип 2 генерално не е придружен со јасни симптоми, па затоа често се дијагностицира доцна, па затоа е важно да разговарате со вашиот лекар за индикациите за редовен скрининг за дијабетес и преддијабетес.
Превенција на добро ментално здравје
Не е тајна дека во Србија има голем број граѓани кои горе-долу страдаат од некакво ментално растројство. Некои резултати покажаа дека дури една третина од населението во Србија може да се смета за психолошки ранлива. Бројките покажуваат дека 15,6% од населението има симптоми на депресија, 7,2% на анксиозност, додека 1,6% од населението е изложено на висок ризик од самоубиство.
Затоа е многу важно да се обрне внимание на превенција од ментални нарушувања, како и давање помош на оние кои се борат со такви нарушувања. Психијатри, психолози и клинички социјални работници се дел од кругот на поддршка на ранливите граѓани на овој начин. Сепак, голема улога игра и околината. Затоа е од витално значење да се подигне свеста за важноста на менталното здравје. Следниот чекор е разбирање на менталните нарушувања, борбата против стигмата и дискриминацијата – а тоа се прави преку информирање и едукација на населението. Улогата на повеќесекторскиот професионален пристап, како и улогата на волонтерски организации, до кои граѓаните можат полесно да се обратат поради анонимен и доверлив разговор, се заокружува со поедноставување на долгите и комплицирани здравствени процедури. Дотогаш, помошта на волонтерите може да помогне во моменти на криза и немање соодветна поддршка од околината.
Кој да се обрати за превентивна медицина во Србија?
За здравјето на секој граѓанин најдобро се грижи лекар кој го познава, кој ги знае неговите навики и семејната склоност кон одредени болести. Затоа, првиот чекор во активирањето на превенцијата секако е избраниот општ лекар во Здравствениот дом. Тој е таму кога е потребен преглед, третман или совет, но и да потсети и повика на редовни превентивни прегледи. Здравствениот календар ја одредува динамиката на превентивните прегледи за сите возрасни групи од населението, а во случај на болест може да се вршат прегледи и надвор од пропишаниот календар. Превентивните прегледи се вршат на сметка на здравственото осигурување.
Добро е да ги знаете вашите права. Но, е така е, добро е да ги знаете обврските. А една од главните обврски е грижата за сопственото здравје. Затоа што се е резултат на секојдневието и навиките што го сочинуваат.
Всушност, превенцијата не започнува со посета на Здравствениот дом. Започнува со добрата одлука на секој жител да го стави своето здравје на прво место и да спречи болести од кои може да страда во иднина.
