Како државните институции кои не ги сметаат за своја услуга, туку оние што владеат, жителите на Србија имаат слична перцепција за банките.
Наместо платена услуга која им помага полесно, поефикасно и со разумна провизија да располагаат со сопствените пари, банките често се доживуваат како недопирливи и алчни институции кои ја користат секоја можност да извлечат што е можно повеќе пари од своите клиенти.
Наплатата на процесните трошоци при подигање станбени кредити најчесто стана место на повеќегодишен конфликт меѓу банките и граѓаните, па Врховниот касационен суд под превезот на амандман донесе сосема спротивен став во однос на законитоста. од овие давачки, за кои должниците се уште се расправаат со банките.
Што се смени
Банките дел од својата заработка остваруваат преку исклучително профитабилни провизии за трансакции, кои често се менуваат и најчесто без валидно објаснување. Така годинава се најавени нови повисоки цени за услугите како одржување сметка, подигање чек, провизии за мобилно и електронско банкарство. Меѓутоа, овојпат банките беа екстра креативни, па почнаа да наплаќаат некои нови провизии.
Банките во Србија очигледно на овој начин сакаат да ја зголемат својата заработка од провизии и провизии, кои во текот на 2021 година изнесуваат 55,7 милијарди динари, што, пресметано по официјалниот курс, изнесува околу 474 милиони евра. Тоа е за 17 милијарди динари повеќе од 2020 година, односно за 13,6 милијарди динари повеќе од нето приходот по истиот основ во 2019 година, кога работеа повеќе банки од денес.
Комбинацијата од постојано поскапување и доаѓање со нови давачки е она што многу граѓани ги прави незадоволни, но по сопствено признание немоќни, па по новиот бран поскапувања се наметна прашањето дали е можно да се избегнат банките.
„Се чувствувам измамено, немоќно, измамено и ова трае со години. Од една страна не обесхрабрија да одиме по банките, бидејќи бројот на шалтерите е значително намален, а од друга страна само се зголемуваат давачките без наредба и оправдување. Не помага ниту менувањето на банката, бидејќи кога сето тоа ќе се собере, по многу мака со администрацијата, тој доаѓа до истото. Размислував да престанам да ги користам услугите на банките, но не знам како да го направам тоа, бидејќи каде и да одам ме упатуваат кон банките“, вели Урош Ѓуровиќ од Белград.
Иако ниту една регулатива не ги обврзува граѓаните да ја примаат платата преку банките, соговорниците од N1 се согласуваат дека избегнувањето банки во денешниот свет е многу ограничено, тешко, речиси невозможно.
„Многу е тешко да се избегнат банките. Сите имаме сметки за плаќање, а на пример, електронското банкарство е сè уште најзгодниот начин наместо да губиме време. Некој кој има повеќе време може да плати од институција до институција како ЕПС, Домување. Што може да се сведе на поразумна мерка. Едно семејство може да отвори една сметка и преку таа сметка да ги врши сите трансакции“, вели Дејан Гавриловиќ, претседател на Здружението на граѓани за заштита на потрошувачите Ектефила.
Според него, и тоа не е лесно. Луѓето се навикнаа на одредена удобност, иако таа често, како што вели, е лажна и непотребна.
Мистеријата на водење сметки
До денес не се знае што се добива за надоместокот за одржување на сметката, кој сега обично изнесува 500 динари, односно нешто повеќе од четири евра месечно.
„Ако издвојам 500 динари за одржување на сметката, се поставува прашањето што добив за тоа? Пишав до банката да престане да ја одржува мојата сметка. Рекоа дека не е можно, а кога прашав што значи одржување на сметката во два наврати, не добив одговор. Ми рекоа да испратам жалба до НБС. Пишав до НБС и до ден денес не добив одговор“, ги наведува своите искуства Гавриловиќ.
А Горан Радосављевиќ, професор на факултетот ФЕФА, смета дека граѓаните тешко можат да ги избегнат повеќето давачки во банките.
„Доколку немате дозволен минус на вашата тековна сметка, нема да ја плаќате таа камата, но генерално ја имаат голем број граѓани. Во современиот свет речиси е невозможно да се замисли секојдневието без банки“, рече тој.
Обидот да се лиши поединец од услугите на банките е уште потежок бидејќи целта на секоја држава денес е безготовинско стопанство, за полесно да се бори против сивата економија, односно да го контролира пазарот на пари.
Оправдување за поскапување
Секое зголемување на цената обично има свое објаснување. Во овој случај, нема појаснување. Она што може да се заклучи е дека промените на некои параметри кои директно можат да влијаат на зголемувањето на банкарските провизии не се сразмерни со новите ценовници.
Така, на пример, инфлацијата, која иако е на рекордно ниво кога се гледа неколку години наназад, е далеку помала од нивото на поскапувања. Овие поскапувања не опфатија нови производи на банката, како што се нови софтверски решенија и услуги, туку почнаа да наплаќаат за услуги кои беа бесплатни. Исто така, за овие поскапувања не е потребно ангажирање на нови работници, односно зголемување на трошоците по тој основ.
Од друга страна, бројот на банки во Србија низ годините се намалува. Споредено со 2019 година, три банки престанаа со работа во Србија. Ова намалување беше и најава дека услугите ќе поевтинат бидејќи банките добиваат нови клиенти, а со тоа и повисоки приходи, но тоа не се случува, се случува спротивното.
Ваквото однесување на банките не е логично и се поставува прашањето дали банките се во привилегирана положба. Народната банка на Србија (НБС) поради незадоволство во јавноста најави дека на 11 август ќе донесе мерки кои ќе бидат обврзувачки за банките.
Радосављевиќ смета дека политиката на борба против готовината со цел да се потисне сивата економија, парадоксално им дава можност на банките и другите финансиски институции да ја злоупотребат својата положба.
„Ќе ви дадам уште еден пример. Осигурителните компании од 1 август истовремено ја покачија цената на задолжителното осигурување од автоодговорност, а никому не му беше сомнителен. Комисијата за заштита на конкуренцијата ќе треба да го истражи ваквото однесување. Слично е и со банките. Точно, НБС најави некакви „мерки“, но до сега не видов нешто конкретно да се случи. Така, тешко е да ги избегнете банките без тоа да ве чини дополнително. Затоа ја користат таа позиција, а во отсуство на вистинска конкуренција ги креваат цените како што сакаат“, вели Радосављевиќ.
Промена на банка
Во таква ситуација, промената на банката би била логично решение, на што често укажува НБС, која е регулатор на банкарскиот пазар. Сепак, ова се случува многу ретко, недоволно за да се загрижи ниту една банка. Оваа нелогичност се објаснува со картелизацијата на банките.
„Повторно се сведува на истото. Каде и да одам, трошам време и енергија. Некои давачки се поевтини, некои се поскапи и на крајот сите се сведуваат на горе-долу истото. Порано најдов добри пакувања, но по правило се менуваа многу брзо, во период од неколку месеци“, вели Урош Ѓуровиќ.
Душан Узелац, уредник на веб-страницата Каматица, вели дека граѓаните кои имаат подлабока соработка со банката, кредитен производ како картичка или станбен кредит, се заклучени за банката, т.н. Заклучување на продавачот. Клиентите се обврзуваат на други услуги за да останат во банката што е можно подолго. Банките развија стратегии и тактики за да им го отежнат заминувањето на луѓето што е можно повеќе.
„За луѓето транзицијата е агонија, бидејќи знаат дека нема системска работа да ги поддржи во таа приказна. Некаде слушнав виц дека е полесно да смениш маж или жена отколку банка. Што не е невозможно“, вели Узелац.
Тој ги споменува и разликите во менталитетот и практиката.
„Кај нас пцујат по новите ценовници, но не одат од банка. А некој од Запад не пцуе, туку само ја затвора сметката, па макар и за едно евро го излажале. Банката ги менува условите само кога ќе види дека клиентите си заминуваат. Не се двоуми да ги зголеми цените доколку види дека клиентите не си заминуваат. „Ќе страда на пример заради пишувањето медиуми, но ќе има 30 отсто поголеми примања“, оценува тој.
Од друга страна, тој смета дека сме во лоша позиција затоа што никој не не научи како да управуваме со парите како на Запад.
„Ни недостига финансиска едукација бидејќи банките не се пулт за помош, туку индустрија која има за цел да заработи пари. Сè чини она што клиентот е подготвен да го плати. Тоа беше увезено од капитализмот и овде дочекано неподготвено. Капитализмот, додуша, се „скрши“ кога почнаа повеќе да размислуваат колку пари можат да ни земат, а не колку тоа ги чини. Тоа се сега маркетиншки трикови и манипулации за да ве намамат да платите, а вредноста никој не ја оценува“, вели Узелац.
Гавриловиќ смета дека менувањето на банката нема смисла без гаранции дека ценовникот нема да се менува одвреме-навреме.
„Имаме договори кои важат само во моментот на потпишување. Толку трае гаранцијата. Хипотетички за тој ден. НБС треба да ги обврзе банките да им понудат на потрошувачите договор кој ќе има минимално времетраење, па да започнеме пазарна трка. Рок и гаранција за цена“, истакнува Гавриловиќ.
Така доаѓаме до ситуација да имаме гаранција само од една страна, тоа е клиентот кој си ги исполнува обврските. Неодамна се случи една банка да не работи два до три дена, односно да не ги исполни своите обврски.
„Ако добијам парична казна за погрешно испишан пин, каде е казната за банка што не работеше два-три дена, а јас требаше да платам, да купам“, се прашува Гавриловиќ.
Тој смета дека со тоа се нарушува „слободната пазарна конкуренција“ на која се заснова денешната економија.
„Банките можат да се натпреваруваат во одредена граница. Ако НБС им кажала на банките дека не се наплаќаат фантомски провизии. Дека јас како клиент не морам да читам ценовник од 100 страни и да размислувам што може да ми се случи утре. Веќе се наплаќаат услуги. Вака велат Законот за облигациони односи и Законот за заштита на корисниците на финансиски услуги. Водењето сметки не е. Ако ја иницирам банката да направи нешто за мене, нека ми наплати по разумна цена. Нема потреба да се ограничува растот на цените, но нема логика сметките да се зголемуваат за 300 проценти? Планирано е да се добие смисла целата приказна за луѓето да кажат дека се е едно. Казната е изум на домашните банки поради нерегулација и неработење на судството“, смета тој.
Дали граѓаните го сносат ризикот од потенцијални кредитни загуби од банките?
Во отсуство на директни смртни случаи Азатеља, една од теориите зошто повторно има зголемување на банкарските давачки е дека поради војната во Украина, зголемената инфлација и каматни стапки и општата нестабилност, се очекува намален прилив на нови кредити.
Затоа банките се свртуваат кон сигурни приливи, кои се повисоки давачки, вели Зоран Грубишиќ, професор на белградската банкарска академија. Таквата можност не ја исклучува ниту Горан Радосављевиќ.
„Не е невозможно тоа да е една од причините. Банките се исклучително изложени на граѓаните во делот на потрошувачките и готовинските кредити, минусите на тековните сметки и кредитните картички. Доколку дојде до голема криза, поскапување на парите и губење на работни места, ќе биде голем проблем да се вратат тие кредити. Секако дека на крајот добар дел од таа загуба ќе им се пренесе на граѓаните, што веќе стана пракса“, наведува тој.
Можеме ли да зборуваме за нефер деловни практики според Законот за заштита на корисниците на финансиски услуги?
„Сега останува на НБС да процени дали се прекршени одредбите од тој закон, но би бил изненаден ако тоа се случи“, вели Радосављевиќ.
Поевтино во Германија
Иако живееме, барем номинално, во ист систем, практиката покажува дека има големи разлики кога се споредува Србија со остатокот од Европа, особено со Западна Европа. Таму провизиите се стандардизирани и корисниците на финансиските услуги не треба да размислуваат колку банката ќе биде креативна кога станува збор за провизиите.
Иван Миниќ, кој повеќе од 10 години живее и работи во Берлин, вели дека досега сменил две банки, Комерцбанк и ДКБ.
„Банката каде што имам сметка лани воведе месечна претплата, дотогаш се беше бесплатно. Сега плаќам 4,90 евра и тоа ги вклучува сите активности на сметката“, вели тој.
Како што вели, нема провизија за трансакции, ниту локални „пронајдоци“ како казни за внесување погрешен пин код или такси за проверка на салда.
Така, граѓаните на Србија на крајот плаќаат повеќе отколку во Германија, каде стандардот е многу повисок. Проблемот е поширок од банкарскиот сектор и се протега до судството, кое повеќе од еднаш поддржуваше некои невообичаени банкарски практики.
„Кога во државата функционира правниот систем, нема потреба централната банка прекумерно да се меша. Банките не би помислиле да го прават тоа што го прават, бидејќи би ризикувале голем број спорови кои би требало да ги платат. Вака банките знаат дека судството не си ја врши работата како што треба, односно индиректно го поддржуваат незаконското работење на банките, НБС молчи, останува празен простор банките да прават што сакаат“, смета Гавриловиќ. .
Според Радосављевиќ, клучниот проблем е отсуството на вистинска конкуренција и институции кои ја штитат таа конкуренција, пред се НБС.
„Во Грција, на пример, во Солун ќе најдете неколку бензински пумпи кои имаат различни цени за дериватите. Различната цена е резултат на пазарните услови и конкуренцијата. Кај нас сите цени се секогаш исти или поретко речиси исти, бидејќи нема вистинска конкуренција. Конкуренцијата, кога е во право, води до пониски цени и подобри услуги. Слично е и во финансискиот сектор, па во која банка и да одиш ситуацијата е иста. Услугата е главно просечна и скапа“, посочува тој.
