Облаци од прашина кои тешко се предвидуваат, а кои се смртоносни за возачите. Кога ќе помислиме на песочни бури, на памет ни доаѓаат сцени од Блискиот Исток или југозападот на САД, но тие стануваат реалност и во Србија. Како да се справите со нив?
Во раните попладневни часови на 28.03.2023 година, на патот од Суботица кон Бачка Топола, некаде пред селото Стари Женик, дошло до верижен судир. Вкупно 14 автомобили се забиле еден во друг, меѓу кои и камион, пренесува Клима101.
За среќа, нема жртви, а повредени се само единаесет лица, главно помали – како што пишуваат локалните таблоиди, сите возачи по сударот поминале алкотест и сите во автомобилот носеле појас.
Виновникот за судирот бил редок феномен во овие области – песочна бура.
Група млади момчиња кои случајно се нашле на лице место, играчи на фудбалскиот клуб ТСЦ Бачка Топола, го прекинале сообраќајот и спречиле судирот да ескалира. Нивното видео од телефонот, кое брзо се прошири на социјалните мрежи, јасно покажува како автомобил со голема брзина исчезнува во бариера од прашина зад која не се гледа ништо, не знаејќи дека од другата страна го чека судир со куп веќе уништени возила.
Но, иако необичен, овој настан не беше обична случајност.
„Кога се случи сударот кај Суботица, некои колеги ме контактираа да ми кажат, тоа се случи“, вели д-р Ана Вуковиќ Вимиќ, професор на Земјоделскиот факултет во Белград.
Таа со години се занимава токму со оваа тема – песочните бури и несреќите што ги предизвикуваат.
„Со години кажувам дека не чека такво нешто“, објаснува таа.
Во светот се документирани фатални судири поради песочни бури
Само неколку дена претходно, на 12 март, на автопат на околу 20 километри западно од Будимпешта, Унгарија, песочна бура предизвика многу поголема катастрофа, во која учествуваа дури 42 возила, меѓу кои и пет камиони. Тогаш беше убиено и едно лице.
Според неодамна објавената студија (со напомена дека веројатно не е целосна слика), во САД годишно 21 лице го губат животот во сообраќајни несреќи предизвикани од песочни бури.
Тоа е навидум добро позната работа – возење во услови на намалена видливост. Но, додека овде сме навикнати на дожд, силен ветер, магла или снег, кои се учат во автошколите, песочните бури воопшто не се дел од вокабуларот на совети за возачите во Србија.
Претпоставката е дека ќе се однесуваме одговорно како возачи, но во песочна бура, може да поминат само неколку моменти помеѓу губење на видливоста и излетување.
Иако се нарекуваат песочни бури, главната состојка на овие бури е прашината
Терминологијата може да биде збунувачка. Сите ги нарекуваме „песочни бури“, но има огромна разлика помеѓу бурите кои дуваат голема материја како песок и оние за кои зборуваме овде, чијшто клучен градежен материјал е прашината. Станува збор за честички многу помали од песокот, со дијаметар до околу 60 микрометри, кои многу полесно се дуваат на ветрот.
Тие се јавуваат како дел од „обични“ бури, објаснува д-р Вуковиќ Вимиќ.
„Студен, тежок воздух се формира во олујните облаци, се спушта на земјата и создава фронт на бура со силни ветрови на земјата, кои кога ќе се појават на вистинското место, исто така креваат прашина. Во Америка и во другите делови на светот каде што преовладуваат посуви или пустински услови, се случуваат бури наречени хабуб. Станува збор за големи песочни бури кои кај нас ги нема“, посочува тој.
Но, како што можеше да се види на почетокот на оваа година, дури и помалите локални песочни бури можат да предизвикаат огромни штети, и материјални и човечки животи. И како што наведува Вуковиќ Вимиќ, условите овде всушност се погодни за појава на вакви катастрофи.
Поради деградација на земјиштето, Србија е плодна почва за песочни бури
„Најдобар извор на прашина за вакви бури не се пустини или песочни прачки, туку земји со т.н. алувијални наслаги. Тоа се локации каде некогаш имало мориња, реки, океани, а Војводина е местото на некогашното Панонско море“, вели Вуковиќ Вимиќ.
Сепак, причините за песочните бури не се само атмосферски или географски – односно „природни“. Еден вештачки проблем се напуштените земјоделски површини, кои често се оставаат да се распаѓаат покрај меѓуградските патишта низ Србија, а чија вкупна површина и број не се познати.
Но, можеби најважната причина за појавата на прашина, а со тоа и песочните бури (а со тоа и сообраќајните несреќи) е деградацијата на почвата – процес во кој, покрај луѓето, пресудна улога имаат и климатските промени.
Иако друг термин – „опустинување“ – стана донекаде популарен, деградацијата на земјиштето во никој случај не се однесува исклучиво на ширење на пустините. Тоа е сложен феномен кој подразбира различни форми на опаѓање на квалитетот на почвата тоа, од ерозија и лизгање на земјиштето, преку засолување и контаминација до влошување на вегетациската покривка.
Според сегашните истражувања, во Србија, земја која е во „жешката точка“ на климатските промени, зголемувањето на температурите и посилните и почести сушни периоди веќе предизвикале губење и до 10 отсто од просечната вредност на влажноста на почвата.
Денеска во Србија околу 14 отсто од територијата на државата е во т.н „висок ризик“ од деградација на земјиштето. Во следните неколку децении, до 2060 година, моделите предвидуваат дека оваа бројка ќе изнесува околу 30 проценти од целата територија на земјата.
Покрај различните негативни последици, пред се земјоделските, деградацијата може да доведе и до почеста појава на песочни бури. Ако тие веќе ќе станат наша „нова реалност“ – дали е воопшто можно да ги предвидиме?
Можно е да се предвидат, но процесот е комплициран и не се спроведува речиси никаде
Модели за прогнозирање на песочни бури постојат, вели Ана Вуковиќ Вимиќ.
„Учествував во еден таков проект финансиран од НАСА пред повеќе од една деценија, кој се занимаваше со навремено предупредување за локални и интензивни песочни бури. Големата веројатност за ваква песочна бура би можеле да ја предвидиме околу 24 часа однапред. Сепак, тоа е комплицирана работа, која ретко се спроведува во пракса“, вели таа.
Од двата елементи на песочната бура – атмосферата и земјата – првиот е релативно познат: бури што предизвикуваат кревање прашина веќе може да се предвидат, со доволно прецизност за предупредувања. Но, земјиштето е проблем, бидејќи тука сè влегува во пресметката.
Она што би било неопходно е да имаме детални сателитски снимки, врз основа на кои би имале некаква слика на големи површини, но со доволно висока резолуција во реално време, вели Вуковиќ Вимиќ.
„Но, за да можеме правилно да ги вклопиме почвените параметри во нашите модели за прогнозирање, би требало да ја вклучиме динамиката на вегетацијата во текот на годината, што е феномен тешко да се долови на такво локално ниво и со земјоделски површини. Друга непозната се својствата на земјиштето, за кои сигурно нема податоци со доволна прецизност, а можат да бидат многу променливи во просторот“, посочува тој.
Со други зборови – дали земјиштето е земјоделско или не? Што расте на него и во кое време од годината? Како се менуваат сезонските услови? Колку вода има? За каква почва се работи, дали е составена од повеќе од поситни или поголеми честички и колку е подложна на ерозија од ветер?
Не само што е тешко да се предвидат песочните бури – тие не се лесно да се забележат дури и додека се во тек, дури и со типични инструменти. Бидејќи песочните бури се појавуваат поради фронтот на бура, „под“ кумулонимбусните облаци од бура, тие често се невидливи за сателитите.
„И покрај сите модерни технологии, во текот на мојот живот најмногу се потпирав на очевидци и фотографии за следење на несреќи и песочни бури“, вели Вуковиќ Вимиќ.
Најдобра заштита – садење покривни култури на страната на патот
Во меѓувреме, доколку целта е да се спречат нови судири, треба да се свртиме кон мерки за адаптација на променетите климатски услови.
„Секое незаштитено земјоделско земјиште покрај патот е опасност, особено покрај автопатите и автопатите, каде се вози со голема брзина“, објаснува Вуковиќ Вимиќ.
Најјасно решение е да се засади т.н покривни култури, т.е. култури кои се одгледуваат надвор од главната сезона. Тие не служат само за „покривање“ на земјата и заштита од песочни бури, туку се користат и за подобрување на квалитетот на почвата, зачувување на влага и заштита од штетници. Во зависност од „главната“ култура што се одгледува, тоа може да биде детелина, грашок, луцерка, хељда…
Сепак, прашање е колку Србија е способна да спроведе такви мерки во доволно голем обем. Додека ги чекаме резултатите од новиот земјоделски попис, кој ќе биде објавен следната година, според последните податоци на Републичкиот завод за статистика, просечната големина на земјоделско стопанство е исклучително мала – нешто повеќе од 5 хектари, а просечната варира од нешто повеќе од два хектари во јужна Србија до околу десет во делови на Војводина.
Големата „фрагментација“ на картата на српското земјоделство, заедно со распространетата сиромаштија, го отежнува спроведувањето на мерките за адаптација, но и мапирањето на параметрите на земјиштето.
„Пред неколку години бев во професионална посета на Техеран, кој доживеа невидена песочна бура во јуни 2014 година, која однесе неколку животи. Во текот на разговорот сфатив дека виновникот за ваквото интензивно невреме се напуштените фарми во близина на градот. Поминав со автомобил јужно од Техеран, беше неверојатно. Патувате низ огромна, пуста област. Изгледаше како никој да не ни помислуваше на опасностите – додека во вистинскиот момент не се појави вистинскиот ветер кој го претвори во катастрофа“, вели Вуковиќ Вимиќ.
Истото се случи и на 28 март на патот од Суботица кон Бачка Топола, само во многу помал обем и секако не го погоди милионскиот град.
Сè додека Србија сериозно не пристапи кон решавање на проблемот со деградацијата на земјиштето и додека не се појави прашина по патиштата низ целата земја, кои само ги чекаат соодветните услови за воздух – нема друг начин. Песочни бури на патот е прашање на живот и смрт, внимавајте додека возите, особено при услови на силен ветер, кога сте опкружени со гола земја.
