Србија е земја на непречистен отпад, а нашите реки се наши жртви. Која е вистинската слика за најголемиот меѓу нив? Од неговиот извор во планините на југозападна Германија до сливот во Црното Море, од вкупно 2.857 километри, најзагадениот дел на Дунав може да се најде на нешто помалку од 600 километри од водотекот од населбата Бездан. до Неготин – односно во Србија.
Како што пишува Клима 101, за разлика од другите земји кои исто така управуваат со оваа голема река, како Романија, Унгарија и Австрија, во Србија речиси и да нема третман на отпадните води што се испуштаат во Дунав. Според податоците на Републичкиот завод за статистика за 2022 година, дури 81,5% од вкупното количество отпадни води во Србија воопшто не се пречистуваат, што е околу 260 милиони кубни метри непречистена отпадна вода годишно. А скоро сите наши реки и канали завршуваат во Дунав.
Во Србија има големи загадувачки градови покрај Дунав: ниту Нови Сад, ниту Панчево, ниту Смедерево немаат капацитети за третман на комуналните отпадни води, а нема ниту Белград, кој ја има „честа“ да биде единствен таков главен град во Европа. И без капацитети за третман, отпадните води од канализациониот систем, како и отпадот од бројните септички јами, континуирано се испуштаат во реката. Следни најчести форми на загадување се градежниот и индустрискиот отпад, вклучувајќи го и земјоделскиот отпад од сточарството.
Дунав е во исто време екстремно загаден и популарно место за многу места за капење
Низ Србија всушност течат две реки Дунав.
Еден Дунав е загадениот, во кој годишно директно се испуштаат милиони кубни метри непречистена комунална вода и отпад. Тоа е истиот Дунав во кој водата е „кафеава, матна и многу топла“, како што вели Андреас Фат, германски научник кој минатата година се најде во центарот на медиумското внимание поради неговото лошо искуство со пливањето во „нашиот“ Дунав. ја опиша водата во Белград.
Во Војводина овој Дунав е поврзан со Тиса со систем на канали, меѓу кои е и каналот Велики Бачка долг 118 километри, кој со години се смета за најзагадена вода во Европа.
Но, има уште еден Дунав. Се користи за едрење и риболов низ цела Србија, неговата вода се пие и широко се користи во земјоделството, нејзините плодови се консумираат, а се капе во својот тек и многубројните задни води. Овој Дунав влегува во Србија во специјалниот природен резерват Горње Подунавље и го остава во близина на друго заштитено подрачје – Националниот парк Ѓердап.
Како е можно овие две речиси спротивни реки Дунав да постојат во исто време? Дали една од овие две реки е всушност – измислена, лажна? А која е вистината за Дунав во Србија?
Дунав може да го толерира нашето загадување – но до кој степен и колку долго?
Еден одговор што често го слушаме е: точно е, ние сме крајно неодговорни жители на Дунав, но имаме среќа – Дунав е толку голем што едноставно може да ни го „свари“ отпадот и да остане релативно чист.
Оваа слика е поткрепена со годишните извештаи за квалитетот на водата во Србија, издадени од Агенцијата за заштита на животната средина, во кои Дунав често се оценува како – нечист, но барем почист од многу други реки, вклучувајќи ги и неговите непосредни притоки.
Но, иако овој одговор ни нуди решение за парадоксот на двата Дунави, тој навистина не ни открива многу. Колку е „голем“ Дунав и колку отпад навистина може да свари? Колку е навистина чист?
Ова не се прашања на кои може да се даде дециден одговор. Но, ако се чешаме под површината, надвор од нашите природно тесни хоризонти како секојдневни корисници на Дунав, некои непријатни вистини можат да испливаат на површина.
Што велат официјалните рејтинзи за загадувањето?
Секоја година Агенцијата за заштита на животната средина (СЕПА) издава извештај „Резултати од испитување на квалитетот на површинските и подземните води“ кој се однесува на претходната година, па така во 2023 година е објавен извештај заснован на податоци од 2021 година. Во овој извештај табеларно се прикажани вредностите на различни параметри за проценка на квалитетот на водата (физичко-хемиски, микробиолошки…), а потоа се прикажани оценките за квалитетот на водата врз основа на тие вредности.
Оценките за секој од параметрите се движат од 1 до 5, каде што 1 е најдобра, и 5 оценки за води „кои не можат да се користат за никаква намена“.
На Дунав, СЕПА управува со 10 мерни станици, од Бездан до Радујевац. Според последниот извештај, ситуацијата можеби најдобро би можела да се опише како гранична: нема многу „петки“ на Дунав, т.е. вода која воопшто не треба да ја користиме, но многу оценки се „три“, што според официјалната номенклатура значи вода што може да се користи гранично за капење, а за пиење бара посебен третман пред употреба.
Најчесто полоши оценки се давале поради зголемени концентрации на железо и манган, потоа азот и фосфор, но и за микробиолошки параметри, вклучително и концентрации на фекални бактерии, особено во Војводина. Во сите мерни станици во оваа автономна провинција, водата беше слабо оценета (3-5) поради зголемените количини на суспендирана материја.
Забраните за капење на дунавските плажи воопшто не се ретки – само што не им се придава системско, државно значење
Во отсуство на пристап до морето, Дунав е нашиот најголем брег. Од неименуваните песочни прачки во мочуриштата во близина на граничниот премин „Ѓердап 2“ со Романија, покрај Дунав има плажи: Blue Rose во Апатин, Градска плажа во Бачка Паланка, Strand во Нови Сад, Лидо на Големиот воен остров во Белград, White Rock на Ада кај Панчево…
Има не само организирани градски плажи – туку и сè поголем број на диви места за капење кои никнуваат низ различните, расфрлани брегови на Дунав, како онаа на островот на Дунав кај Сремска Митровица, која неодамна бил познат по прекарот „Ко Чанг“ (по познатото островско одморалиште во Тајланд).
Но, иако се повеќе популарни, местата за капење на Дунав не се имуни на реалноста на неговото загадување. Само не сме ни свесни колку се чувствителни.
Баш минатата година беше забрането пливање на плажата Сина роза во Апатин – град од кој, потсетуваме, специјалниот природен резерват „Горен Дунав“ се шири и возводно и низводно поради зголемен број на фекални ентерококи. Слична судбина доживеа и плажата Бела Стена кај Панчево.
Белградското лидо е посебна тема – Градскиот институт за јавно здравје до пред неколку години беше експлицитно и доследно против пливање во Дунав на оваа локација, поради недостаток на безбедност, но и поради загадување, така што со текот на времето ова Препораката беше сведена само на децата и чувствителните популации, додека на крајот не исчезна целосно.
Денеска официјалните препораки на Институтот ни велат: „Да го зајакнеме умот и телото… на јавните базени во Белград“, но со постојана напомена дека не треба да нуркате или голтате вода на базените на реката Белград, а со задолжителното туширање после капење. Во медиумите речиси секоја година може да се прочитаат лични сведоштва за измет во водата, вклучително и околу понтонскиот мост до Лидо.
Ваквите вести, за жал, почнуваат и завршуваат во локалните медиуми и на ретко читаните страници на градските и регионалните Заводи за јавно здравје.
Во меѓувреме, продолжуваат да се појавуваат наслови за „српските мориња“, „плажите од соништата“ и „нерасипаната природа“, а пошироката слика ни останува целосно надвор од видот: колку често дунавските плажи се забранети за капачи? Дали пливањето може да биде опасно дури и кога е дозволено? А каква е состојбата на тој се поголем број диви плажи, каде што не се врши никаков мониторинг?
