Стравот дека нацистичка Германија може да произведе нуклеарна бомба ги мотивираше Американците да го спроведат „проектот Менхетен“. Но, колку германските научници и колку нацистите го поддржаа развојот на бомбата?
Во 1938 година, двајца германски хемичари, Ото Хан и Фриц Штрасман, откриле нуклеарна фисија. Фисија е реакција во која јадрото на атомот се дели на две или повеќе помали јадра, со што се ослободуваат огромни количини на енергија. Искористете ја оваа моќ, велат физичарите. Може да создадете бомба толку моќна што може да израмни цели градови, тврдеа тие.
Речиси веднаш потоа германските научници почнаа да работат на проектот за атомска бомба. Со оглед на воениот интерес и со помош на силната германска индустрија, клубот Уран (Уранвераин) набрзо вработил некои од врвните светски нуклеарни експерти.
Иако проектот бил таен, се дознало за него преку научниците кои бегале од прогонството во нацистичка Германија. Меѓу нив бил и Алберт Ајнштајн, кој го предупредил американскиот претседател Френклин Д. Рузвелт за тоа во 1939 година. Загриженоста за развојот на нацистичкото тајно оружје се прошири низ светот.
САД одговорија со „Проектот Менхетен“
Одговорот на САД беше „Проектот Менхетен“, предводен од Џ. Роберт Опенхајмер. Тој започна во летото 1942 година, да истражува начини за правење бомба за фисија користејќи ги хемиските елементи ураниум и плутониум.
Стравот од ривалски нацистички проект ја поттикна американската влада на акција. Со огромна финансиска поддршка, на Опенхајмер и неговиот тим му беа потребни само три години за успешно тестирање на првата нуклеарна бомба. Првото нуклеарно оружје, наречено „жив оган“, ја погоди Хирошима веќе три недели подоцна.
Снимки од разговори на фармата „Фарм сала“
„Не верувам ниту еден збор што го кажувате“, рече тогашниот шеф на германската нуклеарна истражувачка програма, Вернер Хајзенберг, кога ја слушна веста за Хирошима.
Во тоа време, Хајзенберг и девет други нуклеарни физичари, кои работеа на германскиот проект, беа затворени во англискиот имот во Фарм Хол. Британците тајно снимале експерти, надевајќи се дека ќе ги откријат тајните на нацистичките нуклеарни проекти.
Други германски физичари го споделија неверувањето на Хајзенберг. Повеќето веруваа дека тоа е блеф, да се принудат Јапонците да се предадат. „Не мислев дека тоа ќе биде можно уште 20 години“, изјави подоцна Ото Хан.
Колку германската програма била далеку од развојот на атомската бомба покажуваат реакциите на Хајзенберг и Хан. „САД целосно го преценија развојот на германскиот проект за ураниум. Тоа го сфатија дури по прислушувањето во салата на фармата“, вели за ДВ Такума Мелбер, историчар од Универзитетот во Хајделберг во Германија.
Отпишана нуклеарна програма
До моментот кога беше лансиран „Проектот Менхетен“, германската нуклеарна програма веќе беше мртва. Германските истражувачи знаеја дека нема да можат да ги одвојат изотопите потребни за создавање атомска бомба за помалку од пет години. Тие никогаш не постигнаа успешна верижна реакција и немаа метод за збогатување ураниум.
Програмата за нуклеарно оружје беше прекината во јули 1942 година, а истражувањето беше поделено на девет различни институти низ Германија. „Пред 1942 година тоа беше воен проект, но потоа се претвори во чисто цивилен проект“, вели Мелбер за ДВ.
Оттогаш, целта се префрли од нуклеарно оружје кон изградба на нуклеарен реактор, кој би можел да одржи нуклеарна фисија во помал обем. Хајзенберг го пресели своето истражување во лабораторија лоцирана во пештера под замок во Хајгерлох, Германија, каде што тој и неговиот тим изградија експериментален нуклеарен реактор. Се состоеше од коцки ураниум кои висат од жица и потопени во резервоар со тешка вода.
Овој експеримент отиде најдалеку во германското истражување, но реакторот никогаш не функционираше – бидејќи немаше доволно ураниум присутен во јадрото на реакторот за да се постигне верижна реакција.
А сепак, германските физичари беа блиску до решение. Научниците веруваат дека Хајзенберг можел да го изгради првиот нуклеарен реактор, кој би содржел 50 отсто повеќе ураниум.
Лет на еврејски и полски експерти
Зошто Германија, со почеток и брилијантни експерти кои работеа на проектот, не успеа да ја развие својата нуклеарна програма?
Како прво, Германија изгуби многу експерти. Многу еврејски и полски експерти, како што е физичарката Лиза Мајтнер, која одигра клучна улога во откривањето на нуклеарната фисија на Хан и Штрасман, избегнаа прогонство. Голем број од нив избегале во Велика Британија и САД, каде што работеле на „Проектот Менхетен“.
Други научници беа повикани во германската армија. Војната, исто така, доведе до недостаток на ресурси потребни за истражување, како што се доволни количини збогатен ураниум, објасни Мелбер. Недостигаше и вода, која е потребна за ладење на нуклеарните реактори. „Производството на тешка вода се одвиваше во Норвешка окупирана од нацистите, но сојузничките и норвешките сили ги нападнаа овие објекти“, рече Мелбер. На крајот, недостатокот на политичка поддршка го запре напредокот на проектот, пишува Дојче веле.
„Хитлер имаше потешкотии да го разбере проектот“ и ја прекина поддршката во 1942 година, рече Мелбер. Без негова поддршка, нуклеарната програма немаше многу ресурси за да се привлече, особено во споредба со американскиот „Проект Менхетен“, кој вработуваше 500.000 луѓе – околу еден процент од работната сила во САД и ја чинеше американската влада околу две милијарди долари (околу 24 долари милијарда денес или 22 милијарди евра). За споредба, клубот Уран и подоцнежните програми вклучија помалку од 1.000 експерти и имаа буџет од осум милиони Рајхсмарки, што е еквивалентно на 24 милиони долари денес.
Изградете реактори, а не бомби
Снимките од дискусиите на германските експерти од имотот Фарм Хол даваат уште еден одговор за германскиот неуспех. Самите научници беа морално против атомската бомба и тајно го саботираа проектот.
Еден од нив, Карл Фридрих фон Вајцекер, рече: „Верувам дека причината поради која не сфативме е што сите ние физичари не го сакавме тоа – во принцип. Ако сакавме Германија да ја добие војната, ќе успеевме“.
Самиот Хајзенберг се спротивстави на идејата за нуклеарна бомба, велејќи: „Длабоко во себе навистина ми беше мило што беше реактор, а не бомба“.
Германските научници од „Фарм Хол“ понатаму се надеваа дека „историјата ќе забележи… како Американците и Британците го развија ова страшно воено оружје… и дека Германците произведоа работен реактор“.
Осумдесет години подоцна, иронијата е што модерната германска држава поседува американско нуклеарно оружје, сметајќи дека е од клучно значење за безбедноста на Германија – но жестоко се противи на нуклеарната енергија.
