Терминот „зависна личност“ е широко користен. Дали некои луѓе меѓу нас навистина се повеќе склони да развијат зависност?
Во текот на 1990-тите, некои фармацевтски компании иронично го користеа терминот „личност на зависник“ за да продаваат лекови против болки кои предизвикуваат зависност.
Во маркетиншката кампања за опијатот OxyContin, американската фармацевтска компанија Purdue Pharma им нареди на своите продажни претставници да им нагласат на лекарите дека само луѓето со „зависна личност“ се изложени на ризик да станат зависни од нивниот лек, и покрај тоа што знаеле дека OxyContin предизвикува голема зависност и дека се злоупотребува. Таквите лекови, како и опијатниот фентанил, се сметаат за одговорни за експлозијата на кризата со зависност од опијати во САД, која предизвика повеќе од половина милион смртни случаи меѓу 1999 и 2020 година, пишува Би-Би-Си.
Идејата дека нечија личност може да одреди дали личноста ќе стане зависна од некоја супстанција „совршено одговараше на фармацевтската индустрија“, вели Иан Хамилтон, професор и експерт за зависности на Универзитетот во Јорк во Обединетото Кралство. „Тоа ги ослободува од одговорност. Пораката е оваа: „ако сте толку слаби што ќе западнете во неволја со користење на нашиот производ, тоа е поради вашиот карактер и нема никаква врска со нас“.
Но, дали воопшто постои „личност која создава зависност“? Дали некои луѓе навистина се повеќе склони да развијат зависност?
Многу психијатри и експерти за зависности велат дека нема научни докази за да го поддржат ова тврдење. Тие исто така предупредуваат дека концептот е многу штетен, бидејќи сугерира дека луѓето имаат мала или никаква контрола врз тоа дали ќе станат зависни.
Сепак, тие нагласуваат дека постојат одредени врски помеѓу зависноста и некои особини на личноста, но додаваат дека приказната е многу посложена отколку што може да сугерира концептот на „зависна личност“.
Марк Грифитс, професор по зависности од однесувањето на Универзитетот Нотингем Трент, ја опишува личноста која предизвикува зависност како „тотален мит“.
„Со тврдењето дека постои такво нешто, вие во основа велите дека една особина на личноста може да предвиди само зависност и ништо друго“, вели Грифитс. „Нема научен доказ дека такво нешто е реално.
Концептот на личност која создава зависност е „црно-бел начин на размислување за нешто што всушност е многу сложено“, вели Аншул Свами, психијатар во болницата Најтингел во Лондон, специјализиран за ментални болести и зависност. „Не постои единствен тип на личност што може да предвиди зависност, ниту двајца зависници немаат идентични личности.
Тоа не значи дека не постојат одредени особини на личноста кои се поврзани со „стекнувањето, развојот и одржувањето“ на однесувањето кое предизвикува зависност, додава Грифитс.
Невротизмот е поврзан со многу видови на зависност. Тоа е една од таканаречените „Големи пет“ особини на личноста и се дефинира како ниво до кое личноста е вознемирена и склона кон негативни мисли. Анализата на 175 студии покажа дека нарушувањата на злоупотреба на супстанции се поврзани со високи нивоа на невротичност и ниски нивоа на совесност (нивото на кое личноста покажува самоконтрола). Истражувањето покажа дека зависностите од однесувањето, како што се компулсивно купување, вежбање или користење на интернет, се исто така поврзани со високи нивоа на невротичност.
„Ако сте невротични, тогаш сте крајно вознемирени“, вели Грифитс. „Луѓето ќе користат зависни однесувања или супстанции за подобро да ги контролираат своите невротични тенденции. Повеќето зависности се всушност механизам за справување, а зависноста е симптом на подлабоки прашања како депресија или невротичност“.
Сепак, ниту едно истражување досега не покажало дека сите луѓе кои се зависни од нешто истовремено страдаат од високо ниво на невротичност, објаснува тој. „Можам да најдам многу луѓе кои се невротични, но не и зависници. Невротизмот е поврзан со зависноста, но не е предиктор за тоа“.
Хамилтон истакнува дека може да биде неверојатно тешко да се открие што е прво кога се зборува за зависност од супстанции. „Гледаме покачени нивоа на депресија и анксиозност кај зависниците, но прашањето е дали невротичноста ги доведе луѓето кон дрога или нивната долготрајна зависност од кокаин предизвика нарушувања на расположението?
„Зависноста е многу комплицирана и многу фактори одат во неа“, вели Свами. Истражувањата покажуваат дека зависноста може да биде предизвикана и од генетски и од еколошки фактори, вклучувајќи притисок од врсниците, рана изложеност на супстанции, како и физичко и сексуално насилство.
Студијата спроведена во 2018 година покажа дека древниот ретровирус HK2, кој се наоѓа во близина на генот кој го контролира ослободувањето на допамин, почесто е присутен кај зависниците од дрога. Луѓето кои страдаат од зависност имаат два или три пати поголеми шанси да го имаат овој ретровирус интегриран во нивниот геном, што укажува на силна поврзаност со зависноста, заклучија истражувачите.
