Две групи научници успеале да одржуваат човечки ембриони од матични клетки во лабораторија 14 дена. Тоа води до границите на законот, но и до тешки морални дилеми – кога има премногу научен „напредок“?
„Не ни е цел да создаваме живот“, рече Магдалена Жерничка-Гец кога резултатите од нејзиното истражување беа објавени во стручното списание „Nature“.
А сепак, оваа истражувачка на матични клетки од Универзитетот во Кембриџ и нејзиниот тим успеаја во нешто што многу личи на создавање на нов човек од епрувета. Во средината на јуни, лондонски Гардијан објави: „Вртоглав напредок: Создадени синтетички човечки ембриони“.
Потоа Жерничка-Гец ги презентираше резултатите од истражувањето на конференција во Бостон, а набрзо беше и прелиминарно објавено. Случајот сакаше речиси истовремено да ги објави наодите на група истражувачи од Израел на истата тема.
Тоа беше почетната снимка за поплава од медиумски наслови кои предупредуваа дека создавањето на Франкенштајн можеби е пред нас.
Што направија научниците од Кембриџ и Израел? Тие успеале од матичните клетки да добијат креација која наликува на човечки ембрион и да ја одржат до 14-дневна возраст. Ваков развој во лабораторијата никогаш досега не бил можен.
„Црна кутија“ на почетниот развој
Луѓето денес можат да стигнат до Месечината и до дното на океанот, но малку се знае за првите моменти од нашето зачнување. Бидејќи е тешко да се извлечат податоци од ембриони без да се загрози животот во создавањето.
Се бараат решенија, на пример користење на животински ембриони или ембрионски модели кои помагаат подобро да се разберат феномените на спонтан абортус, генетски болести или вродени дефекти на органите.
Жерничка-Гец вели дека сака да фрли светлина врз „црната кутија“ на најраниот развој на човечкото суштество. За многумина, звучи како да ја отвора вратата за страшен научно-фантастичен филм во кој луѓето ќе се создаваат по волја во епрувета.
Материјата носи противречности: ембрионскиот модел треба да биде колку што е можно сличен на природниот оригинал. „Но, колку поблиску се приближуваме до оригиналот, толку посилни се етичките прашања што не оддалечија од оваа тема на прво место“, вели Хенк Грили, професор по право и етика на Универзитетот Стенфорд.
Со други зборови, науката треба да се приближи, но не премногу за да не изгори.
Џеси Венвлит од Институтот за молекуларна биологија и генетика Макс Планк во Дрезден вели дека го совладале морници кога ги видел резултатите од новото израелско истражување. Венвлит на прв поглед знае што е вистински ембрион, а што модел од лабораторија, но овде веќе не беше сигурен. „Изгледаа фантастично“, вели тој.
Сепак, Венвлит им се придружува на многу колеги во проценката: „Овие модели не можеме да ги наречеме ембриони.“ Затоа Меѓународното друштво за истражување на матични клетки претпочита да зборува за „ембриолошки модели“.
Но, етичарот Грили е скептичен. Тој вели дека биолозите можат да повторат до срце дека нешто не е „вистински“ ембрион. Ако еден ден може да стане човечко бебе – тогаш тоа е ембрион, како и да го нарекуваат.
Грили дури мисли дека таквите лингвистички необичности се користат затоа што научниците сакаат да продолжат со нивното истражување, и некако да ја смират јавноста.
Стигнавме понатаму со животните
За волја на вистината, креациите што сега се развиваат во лаборатории не би можеле да „растат“ и да живеат живот. Тоа не беше намерата, вели Џеси Венвлит. Тој вели, кога ќе се погледне подетално, сепак има големи разлики во споредба со човечките ембриони.
Моделите на животински ембриони веќе отидоа подалеку. Овој април, истражувачите во Шангај создадоа бластоиди од матични клетки од мајмун во лабораторија и ги вградија во матката на мајмунот.
Бластоидите се кластери на клетки кои личат на ембрион – односно оплодена јајце клетка – пред да се всади во слузницата на матката.
Мајмуните тогаш навистина ги покажале првите знаци на бременост. Но, тоа престана по неколку дена. Така, дури и кај животните, науката сè уште не е блиску до создавање вештачки живот, дури и со помош на вистинска утроба.
Правилото од 14 дена
Во повеќето земји, на научниците им е дозволено да проучуваат ембриони до 14 дена од нивниот развој. Така е, на пример, во Кина, Велика Британија или Канада.
Во Германија, Турција или Русија, ваквите експерименти се теоретски целосно забранети. Во Бразил и Франција нема временско ограничување, а во САД се зависи од федералната единица.
Зошто повеќето експерименти престануваат само по две недели од почетниот развој на ембрионот? Такви беа препораките на познатиот извештај од 1984 година издаден од група предводена од англиската филозофка Мери Вернок.
По две недели од развојот, ембрионот ја започнува фазата на гаструлација, односно развојот на различни слоеви од кои подоцна ќе се развијат ткива и органи. По две недели, исто така, веќе не е можно ембрионот да се раздели на идни идентични близнаци.
Тоа е, значи, рокот по кој започнува индивидуализацијата на идниот организам.
Тогаш, во 1980-тите, важеше период од 14 дена но разумен компромис. Вознемиреноста на општеството беше смирена, а научниците сепак добија простор да направат понатамошни истражувања. Како и да е, со децении, технички не беше можно да се одгледуваат ембриони во лабораторија повеќе од пет или шест дена.
Денеска е достигната границата од 14 дена, според истражувањето на Кембриџ и Израел. Затоа, многу научници мислат дека ограничувањето станало бесмислено – затоа што животот и онака (сеуште) не може да произлезе од такви вештачки ембрионални модели.
Во 2021 година, Меѓународното здружение за истражување на матични клетки повика да се преиспита правилото од 14 дена.
Џеси Венвлит од Институтот Макс Планк исто така смета дека е време да се продолжи рокот. Тој вели дека биле потребни точно три децении од воспоставувањето на правилото 14 дена до моментот кога научниците успеале да „одгледаат“ ембрион надвор од матката.
Ако рокот се помести на, да речеме, 21 ден – и дотогаш микробот на идното срце веќе се формира во ембрионот – веројатно ќе бидат потребни уште три децении за научниците да успеат да одржат вештачки ембрион толку долго, вели Венвлит. .
„Двојни стандарди“ во Германија
Во Германија правната ситуација е зачинета. Истражувањето на ембриони е целосно забрането со законот што беше донесен во 1990 година.
Повторно, којзнае колку илјадници ембриони останале од парови кои влегле во процедура на вештачко оплодување. Бидејќи веќе не им се потребни тие ембриони, дозволено е да се уништат, да се фрлат во ѓубре или да се замрзнат.
Но, во никој случај не треба да се врши истражување за нив, вели адвокатот Јохен Таупиц. Тој во ова гледа двоен стандард – затоа што истовремено во Германија е дозволено истражување на ембрионски матични клетки увезени од странство.
Таупиќ се надева дека некој конечно ќе поднесе тужба против забраната за истражување пред Сојузниот уставен суд.
Но, за да стигне таму, некој прво би требало да биде кривично осуден за спроведување на забранети истражувања. И до сега, ниту еден научник не сакаше да ризикува.
