Аутизмот е невро-развојно нарушување придружено со две групи на симптоми: тешкотии во социјалната комуникација и стереотипни активности.Иако симптомите од споменатите области се манифестираат кај сите лица со аутизам, индивидуалните разлики се многу изразени. Затоа се нарекува нарушување на спектарот на аутизам.
Спектарот вклучува невербални лица со тешки форми на интелектуална попреченост, како и високофункционални лица со зачувана, а понекогаш и натпросечна интелигенција. Помеѓу овие, крајните точки на аутистичниот спектар, постојат практично безброј варијации на различни типови на функционирање, објаснува проф. д-р Ненад Глумбиќ за порталот N1.
„Лицата со аутизам имаат значителни потешкотии во воспоставувањето комуникација со други луѓе. Детето со аутизам може да биде невербално или минимално вербално, но дури и кога е развиен говорот, постојат потешкотии да се иницира комуникација на соодветен начин или адекватно да се одговори на комуникативните сигнали од луѓето во околината. Тешкотии има и во невербалната комуникација. Луѓето со аутизам често не го разбираат говорот на телото и гестовите кои вообичаено се користат за да се пренесе, нагласи или дури и да се промени значењето на вербалната изјава. Контактот со очи е краткотраен и површен. Изразите на лицето се намалени, а вербалната и невербалната комуникација главно не се координирани. Покрај тоа, луѓето со аутизам имаат потешкотии да воспостават и одржуваат односи со други луѓе. Кај децата тоа најчесто се манифестира преку отсуство на заедничка имагинативна игра“, вели проф. Глумбиќ.
Тој додава дека стереотипите можат да се манифестираат и во движење (нишање, скокање, мафтање со раце, допирање делови од телото) и во говор (повторување туѓи зборови, инсистирање на исти теми во разговорот, потпевнување…). Лицата со аутизам се склони кон одредени ритуални облици на однесување. Тие можат да имаат повеќе или помалку сложени ритуали на јадење, заспивање, одење на училиште итн., кои обично се придружени со отпор кон промените.
„Така, на пример, детето со аутизам може да инсистира секогаш да оди по истиот пат, да носи иста облека, да јаде иста храна, итн. Пребирливоста во храната често е резултат на прекумерна чувствителност на мириси, вкусови или текстури на храната. Преосетливите деца често не можат да толерираат облека со одредена текстура, звуци на апарати за домаќинство или допири. Од друга страна, се случува детето да не реагира на студ, топлина или болка. Детето со аутизам може да биде фасцинирано од светла, предмети што се вртат, делови од играчка што вибрираат, без да ја види вистинската функција на таа играчка. Тесните, ограничени интереси можат да бидат нетипични во фокусот (на пример, лице со аутизам го интересираат сламки, сопствени прсти, сенки, тапан на машината за перење) или по интензитет“, објаснува нашиот соговорник.
Тој додава дека сите горенаведени симптоми се манифестираат во раното детство, но кај некои луѓе, особено кај високофункционалните, можеби нема да бидат видливи до моментот кога социјалните барања ќе станат доволно големи. Исто така, некои адолесценти и возрасни со високофункционален аутизам, главно жени, понекогаш ги камуфлираат своите симптоми.
Причини за појава
„Во моментов не се знае точната причина за аутизмот. Исто како што постои голема варијација во манифестацијата на аутистичките симптоми, јасно е дека има значителни варијации во патиштата по кои се развива аутизмот. И покрај огромниот број истражувања, науката сè уште не е блиску до одговор за точната етиологија на аутизмот. Во овој момент, ние сме свесни за некои фактори на ризик. Дефинитивно е генетско влијание“, објаснува професорката Глумбиќ.
Според него, понекогаш аутизмот е проследен со моногени болести, но во повеќето случаи појавата на аутизам може да се поврзе со мутации на голем број гени.
Некои од овие мутации не се наследени од родителите, туку се случуваат de novo, односно се појавуваат за прв пат кај одредено дете. Се разбира, секогаш треба да се размислува за сложената врска помеѓу гените и околината. Поради генетското влијание, браќата и сестрите на децата со аутизам се сметаат за изложени на одреден ризик, кој може да се зголеми во некои случаи кога аутизмот е придружен со познати генетски нарушувања.
„Други негенетски фактори на ризик ја вклучуваат возраста на мајката и таткото, внесот на алкохол и валпроична киселина за време на бременоста, некои вируси, загадувачи, пестициди, недоносеност, какви било компликации за време на бременоста или за време на породувањето што доведуваат до тоа мозокот да не добива доволно кислород“. , наведува тој.
Проф. Глумбиќ посочува дека има уште некои фактори за кои сè уште се дебатира во научната литература и засега не постои целосна согласност за нивното можно влијание врз појавата на аутизмот: земање антидепресиви, дебелина и дијабетес на мајката, миграциски статус на мајката, стресот, пушењето итн.
„Иако постои група на луѓе кои цврсто веруваат дека аутизмот е предизвикан од вакцинација, не постојат валидни докази дека вакцината МРП може да предизвика аутизам. Единственото нешто што ги поврзува вакцинацијата и аутизмот е совпаѓањето на времето“, објаснува д-р Глумбиќ.
Како се препознава аутизмот?
„Некои знаци на аутизам може да се насети веќе во првата година од животот – детето не реагира на насмевките и движењата на луѓето околу него, не брбори, контактот со очи е површен, а говорот доцни. Обично детето не го користи показалецот за да покаже што сака или да го сподели вниманието со другите. Селективно реагира на повикот по име или воопшто не реагира. Во втората година детето не го развива говорот и се забележуваат стереотипни движења и интереси“, вели професорката.
Тој додава дека сите знаеме дека детето најчесто ги кажува првите зборови околу првиот роденден. Ова секако не значи дека треба строго да ги следите развојните пресвртници и да се вознемирувате поради малите отстапувања во развојот.
„Но, ако детето не зборува до 16-тиот месец или до вториот роденден, не почнува да изговара кратки реченици, ако е склоно кон осамени, повторувачки активности, има отпор кон промените, тешко ги разбира туѓите емоции, има необични реакции на сензорни дразби, не воспоставува контакт со очите, не користи демонстративни гестови или заостанува во развојот, задолжително контактирајте со експерт“, нагласува професорката Глумбиќ.
Важноста на рано откривање
Според Глумбиќ, од исклучителна важност е да се дијагностицира аутизмот што е можно порано, за што побрзо да се започне со лекување, односно рана интервенција.
Раната интервенција обично значи подобри резултати. Бидејќи понекогаш поминуваат години од препознавањето на првите симптоми до конечната дијагноза, важно е да се нагласи дека клиничката дијагноза не е и не смее да биде предуслов за рана интервенција. Раната интервенција треба да ги опфати сите деца со ризик за аутизам и кои покажуваат симптоми на аутизам, без разлика дали се дијагностицирани или не.
„Сметам дека раната дијагноза е важна и за семејството, на кое му се дава можност навреме да се соочи со проблемот и да се обиде да ја разбере природата на нарушувањето, а со тоа и однесувањето на детето со аутизам“, рече тој.
Третман
„Не постои лек за аутизмот, барем не во форма на лек или процедура што ќе ја промени клиничката слика. Се разбира, луѓето со аутизам може да земаат лекови за епилепсија или психијатриска состојба, како и за други болести кои можат, како коморбидитети, да го придружуваат аутизмот. Тоа секако ќе им го оставиме на лекарите од одредени специјалности“, вели нашиот соговорник.
Тој додава дека во лекувањето на аутизмот на располагање имаме цела низа техники кои се базираат на докази.
„Ние првенствено ги применуваат дефектолози кои го завршиле курсот за дефектологија на лица со пречки во менталниот развој на ФАСПЕР (олигофренолози), а секако во помала мера и стручни лица од други профили. Првенствено се препорачува користење на техники на однесување (поттикнување, засилување, предавање на дискриминативни наредби, анализа на задачи, моделирање, визуелни распореди…). Исклучително се корисни и посредуваните интервенции, односно третманите што ги вршат родители или врсници со поддршка од експерти и соодветна обука. Располагаме со активни технологии, музикотерапија и интервенции со посредство на музика, како и интервенции кои се вршат со употреба на технологии“, вели нашиот соговорник.
Дали употребата на технологија не е штетна?
„Зависи од возраста на детето, времето на изложување и начинот на употреба. Денес се почесто се соочуваме со феноменот на скринизација, односно со последиците од интензивната употреба на екраните во најраниот развојен период. Ме контактираа родители на деца кои во првата година од животот беа изложени на екрани по десет часа дневно. Сепак, дигиталните технологии дефинитивно треба да се користат во вистинско време и на вистински начин“, објаснува професорот.
Дали кај нас се применуваат само тестирани и докажани третмани?
„За жал, тоа не е секогаш случај кај нас или во светот. Често се користат техники и форми на работа кои не се тестирани, како и оние кои се покажаа како неефикасни. Некои форми на лекување се дури и потенцијално опасни, но има голема, сива зона на нерегулирани практики“, предупредува нашиот соговорник.
Препораката за родителите е секогаш да се прашуваат кои се квалификациите на терапевтот, на која категорија припаѓа третманот и да бидат особено внимателни доколку им се понудат брзи и гарантирани подобрувања, советува проф.д-р Ненад Глумбиќ.
