Во Музејот за модерна уметност МоМА во Њујорк од 7 до 21 септември ќе се одржи ретроспектива на филмовите на југословенскиот црн бран под наслов „Црниот бран до белиот зрак“, објавено е на веб-страницата на институцијата.
Ќе бидат прикажани 15 филмови избрани од Мин Радовиќ, филмски историчар и еден од организаторите на изложбата.
Терминот Црн бран е измислен во 1969 година од страна на критичарот Владимир Јовичиќ од презир кон филмовите на тогашната југословенска кинематографија, кои, според него, станале нездраво фиксирани на темната страна на човечкото искуство.
Филмаџиите како Душан Макавејев, Александар Петровиќ и Живојин Павловиќ се занимаваа со табу теми како секс, војна и социјално отуѓување со карактеристичен мрачен хумор и брилијантни изуми во кинематографската форма.
Иако многу од овие филмови беа забранети или цензурирани од страна на социјалистичките власти, тие привлекоа доволно меѓународно внимание за да се постигне мерка на слобода незамислива во другите земји од источниот блок.
За жал, многу од овие филмови исчезнаа од дистрибуција кога националната влада пропадна среде граѓанските војни во 1990-тите.
Ретроспективната програма е прелиминарен обид да се врати дел од таа изгубена работа“, велат од МОМЕ.
Филмскиот историчар и еден од организаторите на изложбата, Мина Радовиќ, која, инаку, живее и работи во Лондон, за Данас вели дека идејата зад концептот на програмата во Мома е „да се зближиме со луѓето и да ги запознаеме со различност, убавина, уникатна длабочина и неверојатна широчина на југословенското филмско остварување во 60-тите години, од самите почетоци на новиот филм во делата на Александар Петровиќ и Боштјан Хладник, до познатиот црн бран на крајот на деценијата.
Во изборот на филмови се најзначајните дела на Алексабдро Петровиќ, Живојин Павловиќ и Душан Макавејев до помалку познатите филмови „Поти се за чарај“ на Јожа Бабиќ за работниците во Словенија, „Рој“ на Мица Поповиќ за првиот Српското востание, како и „Спомен“ на Димитриј Османлиј, љубовна приказна што станува дневник на сеќавања за Скопје по земјотресот во 1963 година, објаснува Радовиќ.
Според него, „особено му е драго што филмот „Пладне“ ќе биде прикажан во спомен на смртта на великанот на нашиот филм Младомир Пуриша Ѓорѓевиќ, како и омнибусот „Град“, единствениот филм во Југославија, кој беше официјално забранет од судот“.
„Сепак, идејата не е да се каже дека нешто ново се појавило и било потиснато, туку напротив, идејата на ретроспективата е да се покаже како во епот на бранот во сета негова црнила се манифестирал искрен егзистенцијализам. длабоко чувство кон општественото и духовното страдање на човекот (најдобро отелотворено во делата на Жика Павловиќ, како што рече и самиот Макавејев), и дека од искуството што овие филмови го даваат на гледачот, навистина можеме да размислиме и да излеземе со надеж. На тој лак на надежта е посветен и насловот „Црн бран до белиот зрак“, истакнува тој.
Запрашан да издвои дел од филмовите што ќе бидат прикажани, Радовиќ вели дека би се осврнал на филмот „Три“ на Александар Петровиќ со кој ќе се отвори ретроспективата во МОМИ.
„Тоа е голем триптих во кој тројца херои кои ги толкува легендарниот Бата Живојиновиќ се соочуваат со смртта и со прашањето како да се однесуваме како човечко суштество во околности кои не принудуваат да го правиме спротивното. Филмот е чисто поетско дело и содржи нешто безвременско, отелотворено во изгледот на неочекувана личност која, како свети Јован Крстител, ги повикува луѓето на покајание. Вториот филм што го спомна е „Реј“ на Мица Поповиќ, кој на неверојатен, клаустрофобичен и крајно надреален начин ја прикажува ерата на првото српско востание. „Реј“ ја означува улогата на жената – пред се преку ликот на мајката – во зачувувањето на еден народ. Третиот филм би сакал да го откријат што повеќе луѓе. Станува збор за филмот „Мали војници“ на Бата Ченгиќ. Тоа е актуелно достигнување, имајќи предвид дека преку приказната за сиропиталиштето на уникатен начин зборуваме за наследството на социјализмот, за фашизмот и што се случува кога децата, како невини членови на општеството, ќе решат да играат војна“.
За тоа како настанала соработката со МОМИ, Радовиќ објаснува дека на се’ претходела меѓународна ретроспектива посветена на југословенската кинематографија, што ја организирал за фестивалот „Ил кинема ритровато“ во Кинотека во Болоња минатата година.
„Таа ретроспектива беше прекрасно прифатена таму и имаше одличен одзив. Особено сум му благодарен на Дејв Кер, познат филмски критичар и голем љубител на нашиот филм, кој беше отворен за соработка и овозможи програмата да се одржи во МоМИ во Њујорк, каде што, инаку, е куратор. Исто така, би сакал искрено да му се заблагодарам на директорот на архивата на Југословенската кинотека, Александар Ердељановиќ, за неговата долгогодишна соработка и на Славољуб Гњатовиќ од Делта видео во Белград за неговата топла соработка и исклучителните копии на филмовите што се неодамна реставрирани, како и колегите во Хрватската кинотека, Словенечкиот филмски центар, Кинотеката на Босна и Херцеговина и Кинотеките на Северна Македонија, без чија прекрасна соработка немаше да биде возможна оваа ретроспектива“, нагласува Мина.
Тој додава дека е голема чест и радост што можеме да ја претставиме нашата кинематографија во една толку важна институција како што е МОМА.
„Мислам дека тоа ќе ја отвори вратата за да дознаеме повеќе за скапоценоста на нашето филмско производство, како и за неговото значење не само за нашето културно наследство, туку и за европската и светската кинематографија. Мило ми е и што ретроспективата во Њујорк, каде што беа прикажани неколку наслови и уживаа во вниманието на фестивалот во Њујорк и самото МОМИ во 60-тите, како и потсетување дека имаа врска со новиот холивудски бран, како влијанието на филмот „Кога сум мртов и бел“ на Жика Павловиќ на „Полноќен каубој“ на Џон Шлезингер. Во оваа смисла, се надевам дека ретроспективата заокружува една нишка меморија“, вели Мина Радовиќ.
