Бојана Урумова, шеф на Канцеларијата на Советот на Европа во Сараево, Јохан Сатлер, шеф на делегацијата на ЕУ во БиХ и специјален претставник на ЕУ во БиХ, Брајан Агелер, шеф на мисијата на ОБСЕ во БиХ и Ингрид Мекдоналд, постојан координатор на Обединетите нации во Босна и Херцеговина објавија заедничка колумна во која предупредуваат: „Речиси 30 години по завршувањето на војната во Босна и Херцеговина, жртвите од војната се уште се запоставени“.
Колоната ја пренесуваме во целост:
„Пустошењето на војната што траеше од 1992 до 1995 година продолжува да ја погодува Босна и Херцеговина на многу начини. Меѓу другото, на клучните носители на одлуки им недостасува политичка волја да им помогнат на воените жртви да се справат со долготрајните трауми и различните форми на маргинализација. Затоа, речиси 30 години по конфликтот, на жртвите во БиХ сè уште им недостасува суштинска институционална помош, вклучително и компензација за штетите. Покрај сериозното влијание и врз поединците и врз заедниците, ваквите неуспеси претставуваат и пречка за напредокот на БиХ кон вистинско и трајно помирување.
Како што неодамна забележа комесарот за човекови права на Советот на Европа, справувањето со сериозни прекршувања на човековите права во минатото е клучно за постигнување долгорочен мир и безбедност во кохезивни, плуралистички демократски општества. Имајќи го ова на ум, напредокот кон постигнување траен мир и безбедност со почитување на човековите права и владеењето на правото бара целосно признавање на степенот на страдањето на сите жртви на војната, вклучувајќи ги и предизвиците што го попречуваат пристапот до соодветна поддршка, репарации, заштита и правдата. Хроничната занемарување и широко распространето негирање на нивното страдање дополнително ја влошува физичката и психолошката траума нанесена за време на војната. Затоа, одговорите на траумата мора да ја одразуваат реалноста на овие временски рамки и променливите потреби на жртвите со текот на времето.
И покрај овие предизвици, постигнат е одреден напредок. Важно е да се напомене дека, како резултат на долгорочните напори на здруженијата на жртвите, и округот Брчко на Босна и Херцеговина (БД) во 2022 година и Федерацијата на Босна и Херцеговина (ФБиХ) во 2023 година усвоија закони со кои се доделува статус на жртви на деца родени како резултат на воено силување.
Од 1 јануари 2024 година почна да се применува новиот Закон за заштита на цивилните жртви на војната во ФБиХ. Усвојувањето на овој закон претставува клучен чекор во обезбедувањето признавање на статусот и правата на цивилните жртви на војната и во обезбедувањето поддршка на историски запоставената и маргинализирана група.
Иако е важен, Законот за заштита на цивилните жртви на војната во ФБиХ и сродните закони во Република Српска (РС) и округот Брчко во БиХ се недоволни за решавање на овие проблеми.
Механизмите на Обединетите нации (ОН) за заштита на човековите права и Универзалниот периодичен преглед за состојбата на човековите права во БиХ постојано препорачуваат дека е неопходно да се воспостави единствена рамка за цела БиХ што би го заменила мноштвото на постојните закони и да се обезбеди обезбедување на лесно достапна и доволно и одржливо финансирана институционална и правна поддршка за жртвите, ослободена од каква било форма на дискриминација, вклучително и дискриминација врз основа на местото на живеење.
Одредбите за роковите за регулирање на статусот на жртвите на војната, кои се наоѓаат во различни закони, претставуваат произволно и несоодветно оптоварување за жртвите и за можноста за добивање статус на жртва, а не се во согласност со меѓународните законските обврски на БиХ и нормите за заштита на човековите права.
Одлуките на меѓународните механизми кои ги потврдуваат правата на цивилните жртви на војната на ефективни форми на правен лек, вклучително и компензација за штети, остануваат неспроведени. Ова ги вклучува препораките на неколку тела кои го следат спроведувањето на конвенциите на ОН, како и Одлуката на Комитетот на ОН против тортура (UNCAT) од 2019 година, со која се бара од БиХ јавно да се извини и да обезбеди исплата на компензација на жртвата на воено силување, во согласност со пресудата на Судот на Босна и Херцеговина, како и воспоставување на сеопфатен и ефективен механизам за компензација на државно ниво за сите жртви на воени злосторства. Иако поминаа повеќе од четири години од донесувањето на Одлуката на UNCAT, властите се уште не ги исполнија своите обврски.
Понатамошно влошување на предизвиците поврзани со штетите, властите на РС спроведуваат многу неправедна практика во која бараат жртвите на војната, кои поради статутот на застареност не можеа да бараат отштета во граѓанска постапка, да ги надоместат судските трошоци. Покрај тоа, и покрај достапноста на формални механизми кои им овозможуваат на жртвите да бараат компензација во кривичната постапка, судските власти низ БиХ не се погрижија жртвите да го остварат ова право. Според набљудувањата на сеопфатната програма за судски мониторинг на ОБСЕ, отштета е доделена само во 19 од скоро 700 пресудени случаи на воени злосторства.
Оваа неправедна ситуација создава и сериозни пречки за вистинско помирување. Еден од клучните приоритети што го одредуваат патот на БиХ кон Европската унија бара да се преземат конкретни чекори за подобрување на средина погодна за помирување со цел да се надмине наследството војна. Во оваа смисла, пред одржувањето на четвртиот циклус на Универзалниот периодичен преглед за состојбата на човековите права во БиХ во јануари 2025 година, БиХ треба да ги спроведе добиените и прифатените препораки во однос на остварувањето на правдата и правото на компензација за жртвите од војната, вклучително и жртви на сексуално насилство во вооружени конфликти .
Властите на сите нивоа во Босна и Херцеговина мора да преземат намерни и итни чекори за подобрување на статусот на жртвите кои сè уште се ранливи и маргинализирани речиси три децении по војната. Во оваа смисла, итно покануваме:
– Властите на ФБиХ, РС и БД да обезбедат дека сите жртви можат да постигнат признавање на нивниот статус и ефективно да пристапат до соодветна социјална, финансиска и медицинска поддршка, без оглед на нивното место на живеење или етничка припадност и без страв од заплашување или дискриминација или непотребни тешкотии . Тоа треба да вклучи усогласување на пристапите и итно укинување на сите рокови за признавање на статусот на жртва на војна.
– Властите на БиХ, вклучително и Министерскиот совет на БиХ, да обезбедат итна и сеопфатна имплементација на Одлуката на УНЦАТ од 2019 година, вклучително и компензација за штетите и јавно извинување, како и воспоставување на ефективен механизам за компензација на државно ниво за сите жртви на воени злосторства.
Властите на ФБиХ да го спроведат Законот за заштита на цивилните жртви од војната во ФБиХ итно, целисходно и сеопфатно, вклучително и распределба на соодветни буџетски средства.
– Властите на РС да ги спроведат правните и политичките реформи неопходни за да се обезбеди официјално укинување на практиката да се бара жртвите на војната, чии барања за отштета во граѓанска постапка се отфрлени, да ги надоместат судските трошоци.
Судските власти да ги идентификуваат и отстранат пречките за доделување компензација на жртвите и во кривичната и во граѓанската постапка. Во исто време, законодавните органи треба итно да го изменат секој постоечки закон што е во спротивност со меѓународните стандарди, на кои се потпираа судските власти за да избегнат доделување отштета како дел од таквата постапка.
– Канцеларијата на Советот на Европа во Сараево, Делегацијата на Европската Унија во Босна и Херцеговина, Мисијата на ОБСЕ во Босна и Херцеговина и Обединетите нации во Босна и Херцеговина остануваат посветени партнери на жртвите, здруженијата на жртвите и властите во текот на земја со цел да се подобри статусот и благосостојбата на сите воени жртви“.
