Речиси три децении по завршувањето на војната во Босна и Херцеговина, меѓународните воени сили се уште се присутни во нашата земја преку мисијата ЕУФОР Алтеа. Оваа мисија на Европската унија го наследи мандатот на силите предводени од НАТО (СФОР) во 2004 година и продолжи да работи на зачувување на мирот постигнат со Дејтонскиот договор.
Денес, среде внатрешните политички тензии и геополитичките превирања, присуството на ЕУФОР повторно е во фокусот на јавните и политичките дебати. Подолу даваме подлабока анализа на правната рамка на мандатот на ЕУФОР, неговите оперативни надлежности, политичкиот контекст и јавната перцепција, како и влијанието врз општеството и безбедноста, како и предизвиците и перспективите на оваа мисија.
Правна рамка за операциите на ЕУФОР
Правната основа за операциите на ЕУФОР во Босна и Херцеговина е воспоставена со меѓународни и домашни акти кои произлегуваат од крајот на војната. Основата е Општиот рамковен договор за мир од 1995 година (Дејтонски мировен договор), особено неговиот Анекс 1-А, кој се занимава со воените аспекти на мировното решение. Анекс 1-А предвидува распоредување на меѓународни мировни сили и обврска на сите страни во БиХ целосно да соработуваат со меѓународниот персонал и да им овозможат слобода на движење да ги извршуваат своите задачи. Притоа, БиХ се согласи со присуството и авторитетот на странски трупи на нејзината територија како гарант за мирот.
Врз основа на Дејтонскиот договор, првично беше распоредена мисијата ИФОР (Сили за имплементација) предводена од НАТО, заменета во 1996 година со мисијата СФОР (Сили за стабилизација). Во 2004 година, мандатот за стабилизација премина на Европската унија: на 22 ноември 2004 година, Советот за безбедност на Обединетите нации едногласно ја усвои Резолуцијата 1575, со која се овластуваат земјите-членки да основаат мултинационални сили ЕУФОР како правен наследник на СФОР. Оваа резолуција му дава на ЕУФОР извршен мандат за спроведување на релевантните делови од мировниот договор, првенствено воените обврски од Анекс 1-А и аспектите на територијалната демаркација од Анекс 2 од Дејтон. Резолуцијата 1575 и последователните одлуки на Советот за безбедност (како што е Резолуцијата 1639 од 2005 година) му дадоа на ЕУФОР овластување да ги користи сите средства, вклучително и воена сила, колку што е потребно за одржување на безбедна средина и за спроведување на мирот. Оттогаш, овие овластувања се обновуваат секоја година со нова резолуција на Советот за безбедност – последната таква одлука едногласно го продолжи мандатот на ЕУФОР до ноември 2025 година.
Покрај мандатот на Обединетите нации, правната рамка го вклучува и внатрешното законодавство на БиХ што произлегува од Дејтон, како и актите на самата Европска унија. Мисијата ЕУФОР Алтеа е формирана со одлука на Советот на Европската Унија во рамките на Заедничката безбедносна и одбранбена политика. Советот на ЕУ усвои Заедничка акција со која се дефинира двојниот мандат на операцијата – извршна и неизвршна. Извршниот дел е директно изведен од гореспоменатите одлуки на Советот за безбедност на ОН и предвидува дека ЕУФОР ги поддржува властите на БиХ во одржувањето на безбедна и стабилна средина. Неизвршниот дел се однесува на помош за обука и градење на капацитетите на домашните одбранбени институции.
Важно е да се нагласи дека извршниот (оперативен) мандат е приоритетен и правно супериорен – иако мисијата го смени фокусот со текот на годините (на пр., стана повеќе фокусирана на обуката од 2012 до 2018 година), во ниту еден момент извршниот дел од овластувањето за целосна имплементација на воениот дел од мировниот договор не беше формално укинат. Со други зборови, ЕУФОР сè уште има меѓународно законско право и обврска да интервенира во БиХ доколку мирот или безбедноста беа сериозно загрозени.
Треба да се додаде дека операцијата Алтеа се потпира и на договорот Берлин плус меѓу ЕУ и НАТО, кој овозможува пристап на ЕУФОР до ресурсите на НАТО и логистичка поддршка по потреба. НАТО го задржа помалиот штаб (Штабот на НАТО Сараево) кој соработува со ЕУФОР, а ЕУФОР го има приматот во извршувањето на мировната улога. Ова хибридно решение обезбедува континуитет на меѓународното воено присуство со координација на структурите на ЕУ и НАТО во Босна и Херцеговина.
Оперативните одговорности и задачи на ЕУФОР
Во пракса, мандатот на ЕУФОР опфаќа широк опсег на задачи поврзани со одржување на безбедноста и поддршка на стабилноста на БиХ. Накратко, клучната мисија е да им се помогне на домашните власти во одржувањето на безбедна и стабилна средина за сите граѓани. Ова вклучува одвраќање на каква било закана за мирот, следење на усогласеноста со воените одредби од Дејтонскиот договор и подготвеност за реакција во случај на нарушување на безбедноста. Според тоа, ЕУФОР е директен чувар на имплементацијата на Анекс 1-А: тој следи дали страните ги почитуваат ограничувањата за оружје и локациите на војниците, спречува мешање во слободата на движење на цивилите или повратниците и е овластен да одговори на секој обид за насилно загрозување на животите на луѓето или нарушување на редот. Овој аспект е исклучително важен кога се гледа низ призмата на кризата што ја зафати Босна и Херцеговина.
Марк Руте за време на неодамнешната посета на Сараево (Анадолија)
На крајот, командантот на ЕУФОР има овластување самостојно да користи воена сила за да ја заштити мисијата и да ги извршува своите задачи, без потреба од
со дозвола на која било локална партија. Ова вклучува отстранување на сите блокади на патиштата или барикади – таквите активности се сметаат за прекршување на мировниот договор и ЕУФОР има право да употреби неопходна сила за нивно отстранување.
Иако во повоена БиХ ретко се потребни вакви силни интервенции, ЕУФОР ја задржува способноста за брзо дејствување. Мисијата вклучува мултинационален баталјон (MNBN) стациониран во базата Бутмир во Сараево, кој може да маневрира секаде каде што е потребно. ЕУФОР, исто така, има мрежа од 17 тимови за врски и набљудување (ЛОТ куќи) распоредени низ целата земја, каде што помали групи војници од различни земји живеат во локалните заедници. Нивната задача е да собираат информации за ситуацијата на терен, да одржуваат контакт со локалните власти и населението и да градат доверба – претставувајќи ги „очите и ушите“ на ЕУФОР во заедницата и првиот чувствителен механизам за откривање на потенцијални проблеми.
Војниците на ЕУФОР на улиците на Сараево (Анадолу)
ЕУФОР редовно спроведува патроли и вежби за да го одржи своето присуство и подготвеност. Војниците на мултинационалниот баталјон обиколуваат градови, села, па дури и оддалечени области, демонстрирајќи дека се таму во служба на мирот. Пример за таква активност е зголеменото патролирање на Сараево и други места во март 2022 година, по избувнувањето на војната во Украина, кога дополнителни 500 војници беа привремено распоредени во БиХ како мерка на претпазливост од можното прелевање на кризата. ЕУФОР тогаш нагласи дека не гледа непосредна безбедносна закана, но дека испраќа резервни сили како „превентива и за зајакнување на стабилноста“. Така, во нашиот регион пристигнаа чети војници од Австрија, Романија, Бугарија, Словачка и други земји, вклучително и опрема како оклопни возила, кои брзо беа распоредени на терен и интегрирани во заеднички вежби со вооружените сили на Босна и Херцеговина. Зголемување на бројот на војници се случи и неодамна, по кризата предизвикана од Милорад Додик, кога во БиХ пристигна дополнителен контингент војници од Романија и елитни единици од Чешка.
Оперативно, ЕУФОР тесно соработува со домашните институции – првенствено со Министерството за одбрана на БиХ и вооружените сили на БиХ (АФ БиХ), но и со полициските агенции кога станува збор за безбедносните предизвици. По 2012 година, мисијата имаше нагласен неизвршен мандат, т.н Градење на капацитети и обука (CB&T), каде што европските офицери и подофицери ја советуваа и обучуваа АФ БиХ, постигнувајќи ги стандардите на НАТО за колективна обука. До 2018 година оваа програма беше успешно завршена – Вооружените сили на БиХ беа прогласени за самоодржливи во обуката, со што постигнаа една стратешка цел.
Сепак, дури и после тоа, ЕУФОР продолжува да одржува повремени заеднички вежби со локалната армија за тестирање на способностите за одговор.
Во сегментот за контрола на оружјето, мисијата го надгледува складирањето и уништувањето на вишокот оружје и муниција наследени од војната, во соработка со вооружените сили на БиХ, ОБСЕ и УНДП. Преку проекти како што е „EXPLODE“, илјадници тони нестабилна муниција што претставуваше безбедносен ризик беа отстранети и уништени. На овој начин, ЕУФОР директно придонесува за јавната безбедност – помалку оружје во несоодветно складирање значи помала шанса за несреќи или злоупотреба.
Важен дел од оперативните одговорности е и поддршката на граѓанските власти во итни ситуации. ЕУФОР се истакнува како партнер на локалните служби за заштита и спасување – неговите хеликоптери и единици помогнаа, на пример, во гаснењето шумски пожари и санирањето на последиците од поплавите во претходните години.
Што може да направи ЕУФОР доколку дојде до ескалација?
Во случај на сериозно нарушување на безбедноста или ескалација на конфликтот, ЕУФОР, исто така, подготви резервни сили надвор од БиХ кои можат брзо да се активираат. Неодамнешните настани го потврдија тоа – во октомври 2023 и март 2025 година, поради зголемените политички тензии во БиХ, ЕУФОР повика дополнителни војници од своите резерви стационирани низ Европа. Воениот персонал од земји како Романија, Италија и Чешката Република пристигна во БиХ по копнен и воздушен пат за кратко време, подготвен да ја зајакне постојната сила од околу 1.100 војници. Оваа флексибилна подготвеност влева дополнителна доверба дека ЕУФОР може да одговори дури и на најлошите сценарија. Дипломатски извори наведуваат и дека ЕУФОР развил планови за помош на локалните власти во случај на кризни операции – на пример, доколку има потреба од апсење на високи функционери чии поддржувачи даваат отпор, ЕУФОР е подготвен да обезбеди логистичка поддршка и придружба за одржување на јавниот ред.
Според австриски Der Standard, командните кругови на мисијата јасно ставиле до знаење дека, доколку локалната сила се обиде насилно да го спречи спроведувањето на законот (на пр., ентитетската полиција која служи за сецесионистички цели), ЕУФОР може воено да интервенира, бидејќи на крајот „одлучувачкиот фактор е кој има посилно оружје, а тоа секако е ЕУФОР“. Оваа порака јасно ја илустрира застрашувачката природа на присуството на ЕУФОР: самиот факт дека таму има моќна мултинационална сила подготвена да реагира е доволен за да ги одврати повеќето потенцијални немири од ескалација.
