Сепаратистичките политики на Милорад Додик, „бавниот воз“ по кој Босна и Херцеговина се движи кон Европската Унија, влијанието на Русија и нејзиниот претседател Владимир Путин, кои ја дестабилизираат ситуацијата во земјата и регионот, но и одбележувањето на 30-годишнината од геноцидот во Сребреница оваа недела се темите со кои се занимава угледниот „Фајненшл тајмс“ во статијата насловена како „Босна, 30 години подоцна: Заканувачката криза на Балканот“ – што укажува на незавидната ситуација во која се наоѓа БиХ денес. Со фокус на Милорад Додик.
За меѓународен отфрлен, Додик е вистински патник, вели авторот во воведот на статијата, осврнувајќи се на „слободното движење“ на лидерот на СНСД во последните месеци, и покрај потерницата што беше укината на крајот од минатата недела откако Додик се појави и даде изјава пред државните институции.
На крајот на март, само неколку дена откако беше издадена потерница за негово апсење поради спротивставување на повоениот договор на Босна и Херцеговина, лидерот на Република Српска се качи на авион до руската престолнина за да разговара со Владимир Путин.
Нешто повеќе од еден месец подоцна, тој се врати таму за да се придружи на еклектична група политичари што ја одбележаа 80-годишнината од победата на Советскиот Сојуз над нацистите.
Кремљ долго време сакаше да негува оска на проруски иредентисти и симпатизери на маргините на Европа. Додворувањето на Додик истакнува зошто, три децении по завршувањето на војната во БиХ, европските претставници френетично се префокусираат на таа мала, сè уште етнички поделена земја, плашејќи се дека таму повторно ќе се појават проблеми.
„Ова е најголемата политичка криза во последните 30 години“, вели висок западен функционер во регионот. „Сè уште не е безбедносна криза, но е многу сериозна, особено затоа што не е ненадејна, туку се влошува. Додик е најголемата поединечна опасност за Босна и Херцеговина“, предупредува тој.
Помеѓу 1992 и 1995 година, Босна беше потресена од најжестоките борби во Европа по Втората светска војна, бидејќи поранешната југословенска република беше растргната од секташка политика. Повеќе од 100.000 луѓе беа убиени, повеќето од нив босански муслимани, кои тогаш сочинуваа 44 проценти од населението. Босанските Срби сочинуваа околу една третина од населението, а Хрватите го сочинуваа поголемиот дел од останатите.
Дејтонскиот мировен договор, со кој заврши војната, создаде шарена држава составена од два децентрализирани ентитети кои номинално одговараат на централна влада: Федерацијата на Босна и Херцеговина (ФБиХ), за области доминирани од Бошњаци и Хрвати, и Република Српска (РС), за области доминирани од Срби.
Но, оттогаш, босанската политика се ниша од криза во криза и останува поделена по етнички линии. Сега официјалните лица и дипломатите се загрижени дека слабата централна влада воспоставена со Дејтон се приближува до точка на пресврт.
Во центарот на драмата е 66-годишниот Додик, кој дрско ги оспорува самите структури на договорот што ја одржа Босна стабилна – и презема чекори што би можеле да го отворат патот за отцепување на ентитетот РС. Западните претставници стравуваат дека Русија би можела да ги искористи тензиите за да предизвика проблеми во дворот на Европа; и дека ако Додик не се соочи, Босна ќе се соочи со ново поглавје на нестабилност.
„Ако Додик победи, царот [босанската држава и нејзините западни партнери] ќе биде разоткриен гол“, вели еден западен дипломат. „Русите имаат евтино копче за притискање тука, и ако можат да сторат доволно за да предизвикаат босански одговор, ќе го сторат тоа“.
Сето ова поставува мрачна позадина за 30-годишнината од масакрот во Сребреница во јули 1995 година, првиот геноцид во Европа што беше признат од ОН по Холокаустот.
Босна сега е на „пресвртница“, вели Игор Црнадак, опозициски политичар во парламентот на РС. „Додика е искористена од Москва. Неговиот режим предизвика многу штета и ова е можност за нешто ново. Прашањето е дали Босна и Херцеговина неповратно ќе се сврти кон Западот… или РС ќе се лизне во целосна автократија“, предупредува тој.
Алмаса Салиховиќ многу добро разбира какви се улогите во играта во Босна и Херцеговина.
Пред четири години, Салиховиќ, тогашен наставник во основно училиште во источна Босна, одговори на повик од непознат број. Гласот од другата страна на линијата брзо стигна до поентата. „Дали сте брат или сестра на Абдула?“, се сеќава таа дека ја прашале. „Имаме ДНК совпаѓање со вас за две фемури“.
И таа навистина беше сестра на Абдула. Последен пат го видела својот брат на 11 јули 1995 година, во малото гратче Сребреница, кое од 1992 година беше енклава на босански муслимани под опсада на силите на БиХ. Срби. Кога отпорот конечно заврши и напаѓачите го презедоа градот, Абдула, тогаш 18-годишен, беше еден од повеќе од 8.000 БХ. на муслимански мажи и момчиња кои се во БиХ. Срби собрани и убиени, а потоа тајно закопани во масовни гробници расфрлани низ целиот регион.
По 13 години незнаење за неговата судбина, Салиховиќ дознала во 2008 година дека некои од останките на нејзиниот брат биле ископани во масовна гробница. Потоа, во 2021 година, дошол повик во кој се наведува дека се пронајдени повеќе останки.
„Беше доста болно да се знае дека е мртов и дека не може да се најде“, вели Салиховиќ. „Поутешно е да се има гроб за кој ќе се жали“. „Кога видовме мало парче од неговите шорцеви, беше речиси поболно отколку воопшто да немаме никакви останки“, додава тој.
Салиховиќ работи во Меморијалниот центар во Сребреница, кој во јули 1995 година беше седиште на силите на ОН каде што многу жртви бараа засолниште од трупите на босанските Срби – залудно. Центарот гледа на огромна ливада каде што се протегаат повеќе од 6.000 надгробни споменици до каде што може да види окото, последното почивалиште за жртвите чии останки – во некои случаи само неколку делови од телото – се пронајдени.
Американска интервенција
Масакрот во Сребреница ја поттикна Америка да преземе акција за да се стави крај на војната по три години неефикасна интервенција од страна на ОН и западните сили.
Бомбардирањето на НАТО ги принуди босанските Срби, кои тогаш опседнуваа низа градови што ги држеа босанските муслимани, на преговарачка маса во Дејтон, Охајо. Таму, американскиот претставник Ричард Холбрук ги убеди босанските лидери, нивните „предаторски соседи“ Србија и Хрватска, и нивните полномошници, да го потпишат договорот.
Но, Салиховиќ е загрижен дека по напредокот постигнат во првата деценија по војната кон општо прифаќање на ужасната вистина за Сребреница, негирањето добива на интензитет.
Малото гратче Сребреница, каде што живее, е во Република Српска. Тој редовно се среќава со Срби кои го минимизираат злосторството. „Секогаш е истата приказна, „Целиот свет е против српската нација““, вели тој. „Во последните две години ме плаши колку лесно луѓето се измамени од политичари кои се враќаат во историјата и се обидуваат да поттикнат национализам“.
Малкумина поттикнаа секташтво со жарот на Додик, кој доминираше во политиката на Република Српска повеќе од две децении. На Запад првично беше виден како воведувач на либерален етос во политиката на босанските Срби. Во 1998 година, тогашната државна секретарка на САД, Медлин Олбрајт, го нарече „здив свеж воздух“.
Но, во изминатите десет и пол години, сè повеќе се насочува кон охрабрување на српскиот национализам. Тој и неговиот локален партнер, Александар Вучиќ, претседателот на Србија, минатата година ја осудија резолуцијата на ОН со која 11 јули се прогласи за Ден на сеќавање на жртвите од Сребреница, користејќи ја за да сугерираат дека светот ги малтретира Србите.
Неговата последна ескалација на кризата беше пркос на авторитетот на централната влада и на високиот претставник, западен функционер на кого Дејтон му даде проконзуларни овластувања да ја надгледува земјата.
Во февруари, државниот суд во Сараево го осуди Додик на шестгодишна забрана за политика и една година затвор за пркосење на висок претставник – пресуда што тој ја игнорираше. Големото прашање е дали централните власти ќе се обидат да ја спроведат пресудата и да ризикуваат конфронтација со безбедносните сили на РС. Додик патува со одред тешко вооружени милиции кои веќе имаа напнат конфликт со државната полиција.
Кристијан Шмит, сегашниот висок претставник, кој беше министер во Германија под Ангела Меркел, навестува дека е претпазлив во спроведувањето на пресудите и сугерира дека би претпочитал да го види Додик поразен на избори. Тоа е „сериозна, но решлива“ криза, вели тој.
„Бавен воз“ до ЕУ – најголемата надеж на БиХ
Неговиот сон е да го надгледува трансформацијата на БиХ во функционална држава што ги исполнува критериумите за пристапување во ЕУ и на крајот да се повлече од функцијата последен висок претставник. Постепеното укинување на неговата функција е една од неколкуте клучни реформи ако БиХ сака да има шанса да се квалификува за членство во ЕУ, што анкетите на јавното мислење покажуваат дека повеќето луѓе го сакаат.
Целосната инвазија на Украина во 2022 година го обнови импулсот за проширување на ЕУ во Источна Европа, по години во кои барањето на шесте држави од Западен Балкан, вклучувајќи ја и БиХ, беше нејасно.
Но, Шмит признава дека повеќето мислат дека Дејтонскиот систем, колку и да е несовршен, ќе мора да се бори во претстојната иднина и дека БиХ сè уште има долг пат за да се квалификува за членство во ЕУ. „Долгогодишните набљудувачи ми велат дека треба да сметам на уште 20 години [ако сакам да бидам последниот висок претставник]“, вели Шмит.
Младен Иваниќ, опозициски политичар од Босна и Херцеговина, вели дека најдобрата надеж за БиХ е идејата поддржана од Франција за двостепено членство во ЕУ, што би можело да им овозможи на балканските држави да бидат на „бавниот воз“ и да аплицираат за некои од должностите и придобивките од ЕУ.
Тој тврди дека официјалните лица во Брисел и Сараево сакаат да се преправаат дека полноправното членство е на повидок. „Европа нè лаже. Ние ги лажеме нив“, додава Иваниќ. „Европа вели дека вратата е отворена. Реалноста е дека тоа не е реално уште долго време“.
И покрај сите проблеми со кои се соочува Дејтонскиот договор, тој го зачува мирот. Луѓето премногу лесно ги забораваат неговите успеси, вели Неџма Џанановиќ, професор по политички науки на Универзитетот во Сараево. „Дури и Додик разбира дека некои работи не треба да се случат повторно“, додава тој.
Но, тој се плаши дека Додик се извлекува со својот пркос. „Ние ја нормализираме конечната поделба на земјата“, вели тој. „Додик прифаќа национална валута и пари од даноци, но другите босански институции не постојат во Република Српска“.
По повеќе од една деценија во која БиХ испадна од меѓународната агенда, европските претставници покажуваат растечка загриженост.
Стабилизациските сили на ЕУ ја зголемија својата војска оваа година. Додека унгарскиот премиер Виктор Орбан, сојузник на Додик, го блокираше унифицираниот пристап на ЕУ, неколку поединечни членки – и Велика Британија, која презема водечка улога во регионот – воведоа санкции врз лидерот на РС.
Западните претставници се надеваат дека поумерените политичари на босанските Срби ќе го заменат Додик и ќе воведат дух на соработка. Но, со оглед на тоа што лидерите на босанските Хрвати, исто така, се залагаат за поголема автономија, Дејтонскиот договор е опасно искинат, ако не и нефункционален.
За генерацијата што порасна по војната, особено во космополитското срце на Сараево, со неговите кафулиња и технолошка сцена, парализата е луда – како и озлогласената политичка корупција во државата. Босна и Херцеговина е изедначена со Белорусија на Индексот за перцепција на корупцијата на Транспаренси Интернешнл, забележувајќи го својот најлош резултат досега оваа година.
Дејтон – систем изграден за корупција
Во меѓувреме, младите луѓе ја напуштаат Босна. Нејзината повоена популација падна од врвот од 4,2 милиони во 2002 година на нешто над 3 милиони денес.
„Корупцијата е толку длабоко вкоренета во порите на општеството што сè уште ме шокира“, вели Гордана Миладиновиќ, координаторка на антикорупциската организација, која пораснала во Сараево додека било под опсада за време на војната. „Тоа е дел од културата и придонесува за распаѓање на општеството, вредностите и моралот“.
„Додадете на тоа и недостаток на општ систем на кривична правда. Ми се чини дека колку повеќе сте криминалци, толку полесно е да се извлечете со тоа. „Многу луѓе влегуваат во политиката за лична корист“, додава тој.
Дејтонскиот систем, продолжува тој, е толку сложен со своите повеќе слоеви на власт што е „изграден за корупција“. Двата ентитети претседаваат со заплеткана низа кантони, што ја прави мапата да изгледа како хартија за бришење.
Фрањо Топиќ, истакнат босански академик кој долго време се залага за мултиетничка држава во Сараево, верува дека решението е во укинување на ентитетите и централизирана држава. „Ентитетите беа добар начин да се запре војната“, вели тој. „Но, сега ни е потребен Дејтонскиот договор за државата да функционира подобро. „Ентитетите не се добро решение, тие се како две мали држави“, истакнува тој.
Но, Миладиновиќ верува дека има премногу интересни групи кои сакаат системот да преживее и дека дисфункцијата само ќе продолжи. „Фундаментална промена во Дејтон е малку веројатна“, верува Миладиновиќ.
На главната улица во Бања Лука, поспаниот главен град на РС, веднаш до компанија за микрокредити, џиновски факсимил на Владимир Путин се издига над влезот во едно кафуле. Добредојдовте во Путин Кафе, каде што слики од рускиот лидер, без насмевка, се видливи од капакот на менито и вратата од ладилникот за пијалоци.
Сликите придонесуваат за впечатокот што и Додик и Путин сакаат да го шират, за сојуз заснован на наводно споделени руски и српски вредности како Словени и православни христијани.
Противниците на Додик ја потценуваат руската поддршка за Додик како повеќе симболична отколку практична. „Русија има „Нема време да се размислува за Босна“, вели тој Иваниќ. „Тие имаат премногу проблеми во нивното соседство. Што инвестираат тука? Речиси ништо.“ Никогаш не сум видел никаква долгорочна стратешка игра овде“.
Самиот Додик негира дека сака отцепување. „Нема да најдете ниту еден од моите даноци што оди во таа насока, ниту пак ќе најдете ниту една таква изјава“, изјави тој за Euronews Serbia минатиот месец.
Во ретка пауза, тој се појави на судско рочиште во петокот, што ги натера босанските обвинители да ја повлечат потерницата по него. Но, аналитичарите во Бања Лука и Сараево стравуваат дека неговата амбиција е да создаде де факто западнобалкански еквивалент на Транснистрија, сепаратистичка енклава во Молдавија која е поддржана од Москва.
Пред две години, Додик протурка контроверзен закон во парламентот на РС што ефикасно значеше дека тој повеќе не го признава Уставниот суд на државата. Сега тој планира референдум за нацрт-нов устав на РС чии одредби би претставувале отцепување.
Во меѓувреме, тој стануваше сè поавторитарен. Неодамна протурка закони за ограничување на граѓанското општество и медиумите, следејќи го автократскиот прирачник на Орбан и Путин.
„Институциите се уриваат“, вели Ивана Корајлиќ, раководител на канцеларијата на Транспаренси Интернешнл во Бања Лука. „Ако го погледнете владеењето на правото, имавме посилен пристап пред 20 години. Оттогаш, меѓународното присуство и притисокот во БиХ се намалија, а локалните елити и покровителските мрежи ја презедоа контролата. Секогаш сме во криза, без разлика дали е уставна или безбедносна, и секој пат Додик прави чекор напред за да биде сфатен сериозно“, додава таа.
Оваа недела, 30-годишнината од геноцидот во Сребреница ќе биде обележана со тажни изјави од западните претставници. Но, и покрај обновениот фокус на надмудрување на Додик, повеќето Босанци стравуваат дека
Нека кризата крчка.
Никој нема да се осмели да ја зграби темната точка и да се соочи со него, вели Џанановиќ, професор по политички науки. „Додека неговото семејство и имот се безбедни, тој ќе ја влоши оваа криза. Доколку се соочи со сериозен отпор од владата, тој и неговото семејство ќе побараат засолниште во Унгарија или, како последно средство, во Москва.“
„Но, тој веројатно ќе остане. Нема да има причина да замине“, заклучува тој.
