Пред две години во поле кај Иѓош беше изгубен радиоактивен дел, чие зрачење можеше да ги доведе во опасност жителите на ова место. Што ќе следи потоа до сега не и беше познато на јавноста, пишува ЦИНС.
Беше 4 јуни 2021 година, а сонцето беше толку жешко што двајцата работници ги соблекоа комбинезонот и заштитните шлемови. Тие биле лоцирани во поле во непосредна близина на Иѓош. Пред нив се протегала бескрајната Војводинска рамнина, пишува ЦИНС.
Радослав Миљковиќ и неговиот триесет години помлад колега Радомир Стехлик проверувале дали се оштетени гасоводите. Наизменично го „фрлаа“ кабелот во каналот од скаламеријата како метална кутија, како да ловат риба на суво. На врвот на кабелот, наместо кука, имаше камера. Може, исто како рендген апарат, да ја снима состојбата на цевките низ земјата.
Апаратот има радиоактивен дел, па поради опасноста најчесто на работа одат еден постар и еден помлад работник. Радослав вели дека го чувал Радомир како да е негов син.
Сè изгледало како уште еден обичен работен ден, но тогаш Радослав слушнал нешто како кога камче паѓа во вода. Знаеше дека се во опасност.
„Бегај Раде!“ викна еден постар колега.
Мал дел, со големина на зрно пченица, испаднал од апаратот. Неговата големина би можела да измами, бидејќи тој дел бил радиоактивен и затоа многу опасен. Помалите дози на зрачење може да доведат до гадење, главоболка и треска, но поголемите дози ги оштетуваат органите, може да предизвикаат рак, па дури и смрт.
Отишле во фирмата во која работеле и оттаму се јавиле во Дирекцијата за радијациона и нуклеарна безбедност и безбедност на Србија и Институтот за нуклеарни науки во Винча.
Им беше кажано да се вратат и да го обезбедат теренот и дека ќе дојдат утре. И двајцата добија наредба да не се движат од местото каде што испадна радиоактивниот дел.
Тие ја поминаа ноќта во автомобилот. Сонот не им дојде во очи.
Еден ден подоцна: Барање зрно пченица во поле
Рано утрото во Иѓош пристигна екипа за санација од Дирекцијата и лабораторијата за заштита на Винча.
Радиоактивното зрно беше во канал длабок околу еден метар, покриен со кал. Премногу мал за да се знае точно каде е или да се извади без да се зрачи некого.
Радослав потсетува дека идејата на операторот од Винча била да остане таму.
„Фрли парче олово, оставете го таму“, објаснува Радослав.
„Така, радијацијата би била нула на површината на земјата. Крај на приказната”.
Меѓутоа, како што вели Радослав, претставникот на управата, инспекторот Владимир Јањиќ, побарал да се откопа изворот.
Документацијата до која дојде Центарот за истражувачко новинарство на Србија покажува дека Јањиќ тогаш не го положил испитот за инспектор.
Дирекцијата соопшти дека покрај Јањиќ, на терен се и нивниот директор и уште еден инспектор, како и дека напуштањето на изворот таму би било незаконско и „спротивно на принципите за безбедно управување со радиоактивен отпад“.
Багерот испрскал и со метална кофа собрал голема количина земја. Наместо решение, се појави нов проблем. Изворот сега беше на отворено, па ризикот од ширење на радијацијата се зголеми.
Дошле полицајци, пожарникари и други лица од Винча, но зрното не можело безбедно да се извади. Следуваше промена на тактиката. Идејата беше да се најде радиоактивен извор во грутка земја и потоа да се спакува заедно со него во заштитен сад. Два часа подоцна, единствениот резултат беше тоа што работниците на Винча беа озрачени.
Тоа е направено со работа.
За Радослав и Радомир тоа беше уште една ноќ полна со неизвесност помината на седиштето во автомобилот.
Два дена подоцна: Извор до кутија, кутија до комбе, комбе до багер
Новиот тим од Винча со часови се обидуваше да го пронајде радиоактивниот извор. Калта помешана со тревата се стврдна и веќе не можеше да се копа со лопати, па беше потребен нов план.
Овој пат тие решија да ископаат грутка земја која содржи радиоактивен дел, која потоа ќе биде ставена во метална кутија обложена со олово. Таа заштитна кутија би била натоварена во комбето на Винча, кое на крајот би го транспортирало изворот до Белград.
Кога почнале да работат вака, сфатиле дека заштитната кутија сепак нема да може да го заштити возачот на комбето од радијација.
И тогаш им светна: целото комбе, во кое се наоѓа металната кутија со пружината, треба да се натовари во камион со приколка. Така, како руска бабушка, радиоактивен дел во грутка земја, грутка земја во кутија, кутија во комбе, комбе во камион.
Работниците на Винча повеќе не сакале да учествуваат во ваква акција бидејќи веќе примиле големи дози на зрачење, стои во извештајот на Дирекцијата до кој дојде ЦИНС. Еден од нив само му ги дал на полицаецот клучевите од комбето, а екипата од Винча се спакувала и си заминала.
„Тоа е како докторот да рече „еве го мојот скалпел, сега оперираш како знаеш“. Тоа е одговорност на директорот на Лабораторијата“, вели поранешниот директор во Винча, Јагош Раичевиќ.
Марија Шљивиќ-Ивановиќ, која раководи со оваа лабораторија, не сакаше да зборува за ЦИНС.
И таа ноќ остана на полето, исто како и двајцата работници.
Три дена подоцна: Акција без Винс
Часовникот отчукува, деновите минуваат, а проблемот сè уште не е решен. Без Винс на теренот, требаше да се сфати што понатаму.
Претпладнето се одржа средба меѓу претставници на Дирекцијата и компанијата каде што се вработени работниците.
Тие се откажаа од операцијата Бабушка и се договорија изворот да се извлече од земја, а потоа да се префрли во контејнер каде што се чуваат такви извори.
Од таа кал извадени се 200 грама земја и ставени во кофи во кои се носи бетон“, објаснува Радослав. „Се следеше на уреди кои читаа зрачење. „Не е во овој, не е во овој… во овој е, држете се настрана.“ (…) Така беше завршена работата“.
Контејнерот потоа бил ставен во комбето на Винча, а со полициска и противпожарна придружба е однесен во привремениот магацин на приватна фирма во Пиносава.
Јагош Раичевиќ смета дека не треба да биде така.
„Изворот кој е изваден од калта припаѓа на радиоактивен отпад. Целиот радиоактивен отпад мора да оди во јавното претпријатие Нуклеарни постројки на Србија (НОС), кое никаде не е споменато во извештајот“.
И не само тоа – во пронаоѓањето на изворот би можеле да помогнат и вработените во оваа компанија, бидејќи за тоа имаат дозвола. Но, никој од Дирекцијата не им се јавил. Извори со кои разговараше ЦИНС тврдат дека директорите на овие две институции биле во конфликт.
Од Дирекцијата велат дека радиоактивниот извор не бил ниту третиран како отпад бидејќи не бил оштетен. Во одговорот што го добивме од нив, одговорноста за неконтактирање на НОС ја префрлаат на фирмата за која работеле Радослав и неговиот колега.
Радиоактивниот извор пристигнал во Пиносава во вечерните часови. Иако приказната со изворот заврши тука, за Радослав проблемот штотуку се појавил.
Две години подоцна: Зрачење и забрана за работа
Жителите на Иѓош, чии куќи се на неколку минути пешачење од местото на настанот, немаа поим што се случува во нивна близина.
Новинарите на ЦИНС го посетија Иѓош на почетокот на оваа година, но жителите со кои разговараа не знаеја за ова. Еден од соседите слушнал за загубата на изворот, но не и од надлежните. Целиот настан остана скриен од јавноста до неодамна, кога Инсајдер објави за загубата на изворот и разоткриените работници.
Го пронашле Радослав во неговата куќа кај Ниш. Тој е шарен човек, кој додека зборува за оваа потрага по радиоактивна игла во стог сено, сериозно криви над наочарите кои покриваат речиси половина од неговото лице. Иако е во куќата, не ја симнува сината волнена капа.
Тој петок кога се случи сето тоа беше неговиот последен ден на работа со радиоактивни извори.
Работниците кои работат со зрачење на терен носат уреди кои мерат дали се озрачени за време на работата. Јасно е дефинирано колкава доза смеат да примаат – во просек 20 милисиверти годишно, но никогаш повеќе од 50 годишно.
Во извештајот на Дирекцијата пишува дека уредот на Радослав читал дури 962 милисиверти. Според весниците, неговиот помлад колега примил околу половина од таа доза. Сепак многу повеќе од дозволеното.
Но, друга документација и изјавите на Радослав покажуваат дека добиените дози не биле толку високи.
Тој, на пример, вели дека уредите останале прицврстени за работните одела што ги соблекле поради жештината.
„Кога работиме за НИС, нема кратки ракави, мора да бидете на работното место, со кацига. Нека биде плус 40, работната блуза мора да биде со вас. Но, по пет часа нема надзор, нема кој… Го фрламе. Многу е жешко.”
По сознанијата од јуни кои се наведени во извештајот, Радослав имал уште еден преглед во октомври. Д-р Желмира Илиќ, супспецијалист за радиолошка заштита, ги анализираше овие наоди за ЦИНС и вели дека се забележува големо подобрување, што не и е логично.
„Не гледам како некој може да закрепне толку брзо. На таа возраст не оди толку брзо. Тоа би функционирало за 19-годишник“.
На Радослав му е изречена петгодишна забрана за работа во зоната на радијација. Не ја изгубил работата во компанијата, само сега работи со други машини и не е изложен на радијација. На крајот на краиштата, тој сè уште е разочаран.
„Кого забрануваш, тој што те спасил? Тоа им го кажав неколку пати“.
Тој исто така тврди дека некои информации од официјалниот извештај не се точни, а некои се изоставени. Затоа се чувствува особено виновен.
„Ова го правам со години. Јас сум еден оператор, нема повисоко ниво. (…) А кога имам таков сертификат, а некој ме глупира, ме тераат да направам нешто сосема погрешно и погрешно…Опасни грешки. И кој е виновен? Тоа е моја грешка.”
